Qasımova R., Ələkbərova İ.
İnformasiya cəmiyyəti
və təhsil
Qloballaşma insan
fəaliyyətinin bütün sferalarına təsir edir. Bu konsepsiya
müxtəlif sosial-iqtisadi proseslərin analizində geniş
istifadə olunur. Məhz qloballaşma
müxtəlif ölkələrin başladıqları
qarşılıqlı iqtisadi, siyasi, informasiya və
mədəni proseslər yığımının müasir
mərhələsidir. İnformasiyalaşdırma
isə qloballaşma prosesinin bir hissəsidir.
İqtisadiyyatının
sürətlə inkişaf etdiyi bir dövrdə Azərbaycan
Respublikası da qloballaşma prasesindən kənarda deyildir. Son
illərdə ölkədə informasiya cəmiyyətinin
(İC) təşəkkül tapması, onun sosial-iqtisadi,
siyasi və hüquqi bazasının yaradılması və
inkişaf etdirilməsi istiqamətində Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev
tərəfindən bir sıra strateji əhəmiyyətli
proqramlar və qanunlar verilmişdir. Əsas
məqsəd Azərbaycanda siyasi, hüquqi, iqtisadi, sosial
və digər sahələrdə beynəlxalq əlaqələrin
genişlənməsinə, qloballaşan dünyada etibarlı
tərəfdaş kimi möyqeyinin
möhkəmləndirilməsinə, milli elektron infprmasiya
fəzasının yaradılmasına, davamlı
inkişafın təmin edilməsinə yönəlmişdir.
Digər tərəfdən belə qanun və qəbul
edilmiş proqramlar elektron hökumətə və
İC-nə keçiddə texniki, təşkilati və
ən əsası
psixoloji hazırlıq səviyyəsini aydın
şəkildə qiymətləndirməyə təkan verir. Həyata keçən proqramlar xalqın xeyrinə
yönələrək, cəmiyyətin inkişafının
magistral istiqamətləndiricisidir.
IC-nə keçidin təmin
edilməsi üçün Azərbaycanın mövcud
potensialından səmərəli istifadə etməklə onu
inkişaf etdirməli, rabitə və informasiya
texnologiyaları (İT) sahəsinin təşkilati, hüquqi,
texniki, kadr baxımından təkmilləşdirməklə,
informasiya-kommunikasiya texnologiyaları (IKT) sənayesini
formalaşdırmaqla, bu sahəyə yeni investisiyalar cəlb
edilməli və sahibkarlığı genişləndirməklə,
azad bazar və sağlam rəqabət prinsipləri
gözlənilməli, sosial əhəmiyyətli layihələri
reallaşdırmaqla müxtəlif tədbirlər həyata
kecirilməlidir, Bu məsələlərin həllində
rabjtə və İT-nın xüsusi yerı vardır. Azərbaycanda rabitə və İT ən dinamik
inkişaf edən istiqamətlərdəndir. Müxtəlif sahələrin inkişafı İKT
sektorundan asılıdır.
Respublikamızda İC-nin və
biliklərə əsaslanan iqtisa-diyyatın formalaşması
sahəsində məqsədyönlü fəaliyyət
həyata keçirilir: rabitə və informasiya texnoiogiyaları
sa-həsində iqtisadi-struktur islahatlar aparılır,
təkmilləşmə və yeni texnologiyalar tətbiq edilir,. İC-nə keçid
üzrə layihələr hazırlanır. Məhz İKT-dən və İnternet qlobal kompyuter
şəbəkəsindən istifadənin
sıçrayışlı artım inkişafı sənaye
iqtisadiyyatından İC-nə keçidin əsasını
qoydu.
Bu gün İnformasiya
cəmiyyəti anlayışı müasir sivilizasiyanın
inkişafının dərəcəsi kimi başa
düşülür. Qlobal informasiya məkanının
yaradılması ilə daxili məhsulların xidməti
və informasiya məhsullarının, informasiya-kommunikasiya vasitələrinin
artımı cəmiyyətin həyatında informasiya və
biliyin rolunun artması ilə xarakterizə olunur. Bu da insanlar arasında effektiv informasiya
mübadiləsini, onların dünya informasiya resurslarına
müraciətini, informasiya məhsullarına yə
xidmətlərinə sosial və şəxsi
tələbatlarını təmin edir. İC-nə
keçid istifadəçiyə təqdim edilən
informasiyanın müxtəlif vaxtda, müxtəlif yerdən
müraciətinin mümkünlüyünü təmin
edən tamlığa, operativliyə, düzgünlüyə,
aktuallığa tələbi artırmaqla, əsas informaslya
massivinin elektron daşıyıcılarına
keçirməklə artan informasiya axını ilə
müşayiət olunur. Məhsulun istehsal
və istehlakına yönəlmiş şənaye
cəmiyyətilə müqayisədə İC-də, zehni
əməyin artmasına səbəb olan bilik, intellekt
işlədilir və hasil edilir. İnsanlardan
professional və şəxsi yaradıcılığa,
inkişafa peşəkarlıq qabiliyyəti, informasiya
fəzasının tələblərinə cavab verən,
biliklərin alınması və emal edilməsi
bacarığının artması tələb olunur. Beləliklə, yüksək keyfiyyətli və
yüksək texnoloji informasiya-təhsil mühitinin
yaradılması təhsil sisteminə münasibətin
fundamental dəyişməsinə gətirib
çıxarır. İKT əsasında
təhsil sahəsinin intensiv inkişafı inkişaf etmiş
ölkələrin əsas milli prioritetlərindən
sayılır. Yüksək inkişaf etmiş
ölkələrin təcrübəsi göstərir ki,
əsas maliyyə və maddi ehtiyatları təhsilə və
yüksək informasiya mədəniyyətinə malik olan
kadrların hazırlanmasına yönəlmnək lazımdır.
Bu zaman kütləvi kompyuter
istifadəçiləri hazırlamaqla kompyuter
savadsızlığını ləğv etmək,
eləcə də kütləvi kompyuter savadlılığı
içərisindən bu sahələr üzrə peşəkar
mütəxəssislər hazırlamaq əsas
şərtlərdəndir.
Təhsil sahəsinin dinamik
inkişafının dəstəklənməsi və
yüksək səviyyədə saxlanılması
ölkənin sosial və iqtisadi inkişafının
təminatçısı olmaqla yeni texnologiyaların istehsalı
və istifadəsinə yönələn müasir
sahələrin inkişafına əsaslanır. Artıq
müasir tələbatlara cavab verən açıq təhsil
sisteminin yaradılmasına doğru inkişaf
müşahidə olunmaqdadir. Cəmiyyətin
informasiya ilə təmini məsələsi ən əsas
şərtlərdəndir. İnformasiya
təminatı dedikdə işin gedişində
tapılmış, istifadəçinin informasiya
tələbatını təmin edən və ona rahat
şəkildə təklif olunan informasiya məhsulu başa
düşülür.
İC-nin inkişafında
İKT-dən istifadə əsasında təhsil sahəsinin
intensiv inkişafı milli prioritetlərdən sayılır:
- tələbə və şagirdlərin
müasir cərniyyətdə yaşaması
və işləməsi
üçün bilik və təcrübələri artır;
- yeni təhsil forma və metpdlarından
istifadə olunması təhsilin keyfiyyətini
yüksəldir;
- yaşından asılı olmayaraq insanlara
təhsillərini artırmaq imkanı yaradır, nəticədə
biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın və İC-nin
şərtlərinin adaptasiyası təmin olunur.
İnformasiya proseslərinin
elmə, iqtisadiyyata, istehsalata tətbiqi müasir İT
əsasında təhsil sistemində yeni modelin
işlənməsini tələb edir. Təhsilin
informasiyalaşdırılması - təhsil sahələrinin
təlim və tərbiyənin psixoloji-pedaqoji
reallaşmasına istiqamətlənmiş nəzəri,
praktiki işlərlə bərabər yeni, müasir
İT-ları ilə təmin edilməsi prosesidir. İnformasiyalaşdırma təhsil
fəaliyyətinin üsul və tərkibində, tədris
və təhsilin idarə olunmasında vacib şərt və
komponentlərdən sayılır. Odur ki,
respublikamızda təhsilin informasiyalaşdırılması
cəmiyyətin sosial sferada inkişafı üçün
prioritet təşkil edir. Reqionlarda
təhsilin yeniləşməsi ümumi ləhsil sisteminin
yenidən təşkilinə səbəb olur.
Nəticədə informasiyaya münasibətdə yeni
tələbatlar yaranır:
informasiya ilə sərbəsl
işləmək bacarığı-informasiyanın
axtarılması, əldə edilrnəsi, emal edilməsi,
saxlanması, qiymətləndirilməsi və
ötürülməsi;
obyekt və proseslərin
layihələndirilməsində planların
məsuliyyətlə həyata keçirilməsi;
gözlənilməz situasiyalarda düzgün
qərar qəbul etmək və gələcəkdə baş
verə biləcək hadisələri proqnozlaşdırmaq.
Kadr potensialının inkişafı
və təhsilin informasiyalaşdırılması
məsələləri İC-nin əsasını
təşkil edir. İKT-dən istifadə əsasında
təhsildə yeni mpdelin yaradılması təhsil
prosesində tələbə və müəllimlərin
üzərinə yeni tələblər qoyur. Təhsilin təkmillədirilməsində effektivlik
o zaman mümkündür ki, regionlarda təhsil sahəsinin
rəhbərləri informasiyalaşdırmanın əhəmiyyətini
tam şəkildə görsünlər. Bu
vaxtdan informatika müəllimlərinin rol və
funksiyalarında dəyişikliklər etməklə onların
qarşısında yeni tələblər qoyulur,
nəticədə onlar İT koordinatoru olaraq
informasiyalaşdırma prosesində iştirak edir.
İnformasiyalaşdırma
prosesi metodik dəstək, kadrların hazırlanması və
ixtisaslarının artırılması olmadan mümkün
deyil.
Müəllimlərin ixtisasının və bütün
ixtisaslar üzrə metodik vəsaitlərin
artırılmasının əhəmiyyəti təhsilin
təkmilləşmə prosesinə daxil olmuş informasiyalaşdırmanın kompleks xarakteri ilə bağlıdır.
İC-də əsas prinsiplərdən biri də
təhsil müəssisələrinin İKT avadanlıqları
ilə təminatıdır. Bir necə il
öncə təhsil müəssisələrinin
informasiyalaşdırılması problemlərini
araşdırarkən kompyuterlərin azlığı bu
proseslərin ləngidilməsinin əsas səbəbi kimi qeyd
edilirdi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab
İlham Əliyevin 15 ayqust 2004-cü il
tarixli sərəncamı ilə "Azərbaycan
Respublikasında ümumtəhsil məktəblərinin
informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təminatı
Proqramı"nı təsdiq etməsi yaranmış
problemlərin həllinə təkan verdi. Belə ki,
əgər hər 1063 şagirdə 1 kompyuter
düşürdüsə, bu proqram reallaşdıqdan sonra
hər 33 şagirdə 1 kompyuter düşür ki, bu da
təhsil sistemində yeni iş yerlərinin
açılması, IKT savadlılığının
sıçrayışla aradan götürülməsi deməkdir.
Proqram çərçivəsində ölkəmizdə
yerlı kompyuter istehsalı və yığımı da stimullaşdırılmış,
elektron dərsliklərin, təhsil elektron portalının
yaradılması, məktəblərin idarə olunması
ilə bağlı proqram təminatının
hazırlanması və fəaliyyətinə
başlanmışdır.
Proqramda bütün təhsil
müəssisələrinin internetə çıxışının
təmin edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Azərbaycanda
İnternet əsasən 1995-ci ildən inkişaf etməkdədir
və hazırda istifadəçilərin sayı
təxminən 500 min nəfərdən çoxdur. Təqribən hər 100 nəfərə 5
istifadəçi düşür. Bu rəqəmlərin
ümumdünya göstəricilərindən az
olmasına baxmayaraq, ölkəmizdə
informasiyalaşdırma prosesinin sürətlə getməsi
üçün hər bir şərait
yaradılmışdır.
Hazırda respublikamızda
218 məktəb tam kompyuterləşdirilmişdir. Heydər Əliyev Fondu
hesabına ötən il ölkədə
132 məktəb binası inşa edilmişdir. Bu işdə
YUNESKO-nun xoşməramlı səfiri, ökənin birinci
xanımı, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban
xanım Əliyevanın məktəblərə,
məktəblərin kompyuterləşdirilməsinə,
xüsusilə internat məktəblərinə və uşaq
evlərinə göstərdiyi qayğını
xüsusilə qeyd etmək lazımdır.
IT sahəsində kadrların
hazırlanması və insan potensialının
möhkəmlənməsi məqsədilə baza
təhsilinə, həmçinin İT-dən istifadə
vərdişlərinin inkişafı üçün
təlim imkanlarının genişlənməsinə
yüksək diqqət göstərilir. İT və
digər aklual sahələrdə mütəxəssislərin
hazırlanması, distant təhsil və yerli
səviyyədə hazırlıq da daxil olmaqla yeni yanaşmaların
işlənməsi, məktəblər, elmi-tədqiqat
mərkəzləri, universitetlər də daxil olmaqla,
bütün dövlət idarələri və institutlarda
şəbəkələrin yaradılması həyata keçiriləcək
məsələlərdəndir.
İT tətbiqi
istiqamətlərinin işlənməsində onların elm,
praktika və təhsildə rolu nəzərə
alınır.
Belə ki, ali təhsilli IT mütəxəssislərinin hazırlanmasında
tədris-metodik hazırlıq bazasının
yaradılması, professional İT tədrisinin keyfiyyətinin
əsasını təşkil edən, dərin,
məqsədyönlü, riyazi hazırlığa
əsaslanaraq Azərbaycandakı universitet təhsilinin
ənənələrinin saxlanması, Azərbaycan İT
təhsilinin beynəlxalq təhsil sisteminə
inteqrasiyasının təmin edilməsi və təhsil
xidmətlərinin beynəlxalq bazarına
çıxışı, İT təhsil sisteminin
inkişafı və funksionallığı üçün
tədris-metodiki, elmi, təşkilati və informasiya
infrastrukturunun təşkili (tədris-metodik fəaliyyətin,
müəllim kadrlarının hazırlanması
sistemlərinin təşkili, elmi-praktik konfranslar, İT
təhsil mövzusunda nəşrlərin və informasiya
resurslarının yaradılması) vacib məsələlərdəndir.
İT təhsil sisteminin
effektiv inkişafı və funksionalhğı
üçün xüsusi mexanizm işlənməlidir. Bu mexanizmə
ilk növbədə İT təhsili.sahəsində illik
praktik konfransların keçirilrnəsi daxildir. İT təhsil nəticəsində
məhsuldarlıq artır, fərdi məşğələlərlə
əlaqədar çəkilən xərclər azalır,
biliklər mübadiləsi yaxşılaşır. İT təhsildə İnternet-təhsil əsas
yasitələrdəndir. İnternet-təhsil
yüksək keyfiyyətli təhsil xidmətini təqdim edir:
- tələb olunan səviyyədə
məlumatın öyrənilməsinə şərait
yaradır;
- müəllim heyəti üçün yeni
imkanlar yaradır (ixtisasın artırılması, sertifikatlaşdırılmış
attestasiyadan keçmə, həmkarlarının
təcrübəsini öyrənmək,
təkmilləşdirmə keçirilməsi);
- ali məktəblərə daha çox
tələbələrlə işləmək imkanı verir
(yeni texnoloji məhsulları öyrənmək,
müntəzəm keçirilən zaçot və imtahan
sessiyasında iştirak etmək və s.);
- kağız dərsliklərdən istifadəni
azaldır və sürətlə təzələnən
kontentlərdən istifadəyə şərait yaradır,
nəticədə biliyin əldo edilməsi asanlaşır.
- gunün
öütün saatlarındla bilik əldə etmək
mümkündür (İnternet-təhsilin istirahət
günləri olmur);
- dünyanın
əksər ali məktəblərində praktikada təsdiqlənmiş
və müvəffəqiyyətlə istifadə olunan
beynəlxalq və regional təhsil standartlarına uyğundur;
- yüksək məhsuldarlığı
təmin edir-eyni zamanda işləyən
istifadəçilərin sayına məhdudiyyət ypxdur;
- təhlükəsizlik tələbatlarını
dəstəkləyir, belə ki, sistemin istifadəsi ali
məktəblərin ciddi tələblərinə uyğun olaraq
qurulur.
Qeyd etmək lazımdır
ki, respublikamızda İT sahəsində həm kadr porensialı,
həm də güclü elmi baza üçün bütün
imkanlar mövcuddur. Bu sahədə işlər Rabitə və informasiya
Texnologiyaları Nazirliyi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu (AMEA İTİ),
Təhsil Nazirliyi yə sənayenin birgə gücü
nəticəsində həyata keçirilir. Şübhəsiz
ki, təhsil sahəsi yeni iqtisadiyyat üçün açar
təşkil edir. 0, eyni vaxtda həm sosial,
həm də iqtisadi sistemə həlledici təsır
göstərir. Xidmətlərin daim
bazarartımı yeni iqtisadiyyatın təşkil olunacaq
infrastrukturunun mühüm elementlərindən birini
təşkil edir. Digər
tərəfdən təhsilin inkişafı sosial siyasətin
uzunmüddətli prioritetidir. Belə ki,
biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatda təhsil sistemi
təlimdə bütün vətəndaşlar
üçün eyni müraciət imkanını təqdim
edir.
Sosial həyatın möhkəmlənməsi
və vətəndaşlar arasında informasiya
bərabərsizliyinin aradan qaldırılması müasir
təhsil sisteminin həll edə biləcək
məsələlərindəndir. Qeyd etmək lazımdır ki,
təhsilin iqtisadi və sosial funksiyaları bir-birini
tamamlayır: təhsilə eyni müraciətin təmini
bütövlükdə ölkənin intellektual
potensialının keyfiyyətini artırır.
Təhsil insanlara yeni
üfüqlər açır, dünyanın vahid
mənzərəsini anlamağa, həyatda öz yerini
görməyə və yolunu uğurlu gələcəyə
doğru dävam etməyə kömək edir. İnformasiyalaşdırma
müasir təhsilin mühüm strateji aspektlərindəndir.
O, bu gün Azərbaycan təhsil sistemi qarşısında
duran mühüm məsələlərin həllində - insanların
yeni informasiya mühitində
yaşamasına və fəaliyyət göstərməsinə
hazırlıq məqsədilə təhsilin fundamentləşdirilməsində,
təhsilin mümkünlülüyünün
yüksəldilməsində, təhsil almaq səylərinin
güclənməsində vacib şərtdir.
Bu gün AMEA İTİ-nin İT
əsasında müxtəlif sahələrin
informasiyalaşdırılmasında, regionların
sosial-iqtisadi inkişafına yönəldilmiş intellektual tutumlu
layihələr, sistemlər, proqram vasitələrinin
hazırlanmasında, İT məhsullarının
istehsalının inkişaf etdirilməsində, intellektual kompyuter
şəbəkələri və sistemlərinin
yaradılmasında, cəmiyyətiin İKT sahəsində
milli kadrların hazırlanmasında əldə etdiyi
nailiyyətlər böyükdür. İnstitutlar elmi-tədqiqat
müəssisəsi olduğu üçün öz elmi
potensialından istifadə edərək İT üzrə
tətbiqi elm istiqamətində işlər aparır.
Gələcəkdə
bütün sahələrdə müvəffəqiyyətin
açarı İT və informasiya resurslarından düzgün
istifadə olunmasındadır.
Azərbaycan müəllimi.- 2006.- 15 iyun.- S. 5.