Babayeva T.
Ekrandan gələn barıt qoxusu
Aktuallığa iddia edən,
amma həyatı reallıqdan uzaq olan kino pis kino sayılır. Qəribə və təzadlı da olsa, XXI əsrdə
reallığın diktə etdiyi əsas mövzu müharibədir. Son dövrlər müharibədən bəhs edən bir çox
sənədli və bədii filmlərin əsasında humanistlik
durur. Çünki müəlliflər
istər-istəməz müharibənin absurd və xaosunu
yumşaltmalı olurlar. Bu gün müharibə mövzusunda
çəkilən filmlərdən danışanda göz önünə öncə Hollivud
və Rusiya kinosu gəlir. Avropa kinosunda isə bu mövzu ikinci
dünya müharibəsi ilə tamamlanıb...
Müharibə şou elementi
Hollivudda belə
bir tendensiya mövcuddur ki, müharibə mövzusuna həsr olunmuş filmlər
öz xərcini ödəmədiyi üçün kommersiya baxımından
sərfəli deyil. Ona görə də Hollivudun tarixində II dünya
müharibəsindən bəhs edən filmlərin sayı barmaqla
sayılacaq qədərdir. Bəlkə də
bu tendensiyanın yaranmasına II dünya müharibəsinin ilk
dövrlərində ABŞ-ın tutduğu mövqe səbəb olub. Tarixdən məlumdur ki, əgər
"Buradan
əbədiyyətə qədər" romanında yazıçı hava
hücumuna qədərki son bir neçə ay ərzində Perl Harborda
hökm sürən atmosferi tam açıq təsvir eləmişdi. Təbii ki,
Hollivud belə cəsarətli əsəri ekranlaşdıra
bilməzdi. Xüsusilə də tarixə
"İfritə ovu" adı ilə düşmüş Makkarti repressiyaları
dövründə. Təkcə alman rejissoru,
mühacir Fred Sinneman buna cəsarət etdi. Amma
"Golumbia Pictures" studiyasının təzyiqləri altında
rejissor romandakı məhəbbət əhvalatını filmin əsas
süjet xəttinə çevirməli oldu. Məhəbbət
mövzusu Consun əsərindəki sərtliyi azaltdı. Bununla belə, "Buradan əbədiyyətə
qədər" filmi dünya kinosunda müharibə əleyhinə
çəkilmiş ən yaxşı filmlərdən hesab olunur.
1990-cı illərin sonu, 2000-ci
illərin əvvəllərində Hollivud
yenidən "öz
müharibələrinə" qayıtdı. Ancaq bu
dəfə tamamilə başqa mövqedən. İstər II dünya
müharibəsindən bəhs edən "Sıravi Rayanı xilas
edərkən", "Perl Harbor", "Düşmən qapı
arxasında", istərsə də Amerika ordusunun Vyetnam, İraq,
Somali və Serbiyada apardığı hərbi
əməliyyatları təsvir edən
"Biz əsgər olmuşuq", "Qara şahin", "Döyüş
qaydaları" fılmlərində Amerikanın hərbi qüdrəti,
Amerika əsgərinin qəhrəmanlığı təbliğ olunurdu. Bu filmlərin əksəriyyəti maliyyə
cəhətdən uğursuz alınsa da, istehsalçılar əl saxlamırdılar.
Hətta son illər həyatda da, kinoda da
fasiləsiz müharibələr aparan amerikalılar müharibəyə
şounun əsas elementini düşünülmüş dramaturgiyanı və ulduzları
əlavə ediblər. Hər dəfə
əməliyyat daha da təkmilləşir. Ucsuz-bucaqsız şou
azmış kimi, Amerika əhalisi bir az da reallıq
tələb edir. Odur ki, "Sıravi Rayanı xilas
edərkən" fılminin də, "Perl-Harbor"un da əsasında real hadisələr dayanır. Bu filmlərdə müharibə artıq açıq şəkildə
təsvir olunur. Amerikanın müharibə aparması
səbəbləri açıqlanır, müharibə qanuniləşir. Filmlərin əsasında isə real faktlar dayanır. Məsələn, Uilyam Fridkinin "Döyüş qaydalan"
filminin əsasında hansısa ərəb ölkəsində silahsız kütləyə
atəş açmaq əmri vermiş amerikalı zabitin məhkəmə
prosesində baş verənlər əks olunub. Bu film həm də müharibə üzərində qurulmuş
məhkəmədir. Və
müəlliflər qəhrəmanla birlikdə müharibəyə
də bəraət qazandırırlar.
Siyasi korrektorlar
Hazırda Rusiya
kinosunda da müharibə mövzusuna müraciət edən rejissorların sayı
xeyli artıb.
Aleksey Balabanov, Andrey Konçalovski, Nikolay Stambula, İqor Talpa, Sergey Snejkin
çeçen müharibəsindən bəhs edən filmlər
çəkiblər. Bu ölkədə müharibə haqqında
belə çoxlu sayda film təkcə Böyük Vətən
Müharibəsindən sonra çəkilib. Lakin
həmin dövrdə mövqelər, hisslər, vurğulanmalı məqamlar
məlum idi. Böyük Vətən
müharibəsində konkret düşmən işğalçı vardı və ondan
müdafiə olunmaq hamının haqqı və borcu idi. Hamı öz
vətəndaş mövqeyini göstərməyə can atırdı. Çeçenistana münasibət isə başqa cürdür. Ordakı situasiyanı Sovet hərbi filmlərinin ruhuna
oturtmaq mümkün deyil. Odur ki, rejissorlar eyni
zamanda həm qiymət verməkdən çəkinməyə,
həm də əks tərəfə münasibətdə siyasi
korrekturaya əməl edərək, yumşaq davranmağa, onlan qıcıqlandırmamağa
çalışırlar. Yəni, onlar konkret
müharibədən yox, müharibənin içindən müəyyən süjetlər,
mövzular çıxararaq danışmağa cəhd edirlər. Belə
mövzulardan biri insan alveridir. Rejissor A.Balabanov "Müharibə",
İ.Talpa isə "12-ci payız" filmində bu mövzuya müraciət
edib. Adıçəkilən rejissorların hərəsi bir neçə real
faktın əsasında öz dramlarını yaradıblar və hər ikisi də filmlərində
vurğulayırlar ki, müharibədən deyil, insanlardan bəhs edən
film çəkiblər...
Çeçen mövzusunu aktual edən
başqa bir cəhət hərbi əməliyyatlardan populyar seriallar
üçün maraqlı fon kimi istifadə olunmasıdır. Rusiyanın ORT kanalı ilə yayımlanan bir neçə serialda
buna üstünlük verilib.
A.Konçalovski
isə tamam başqa yolla gedib. Rejissor müharibə
mövzusuna yanaşmasını tamaşaçılara dəlixananın timsalında təqdim
edib. Onun "Dəlilər evi"
filmində hadisələr çeçen-inquş sərhədində
yerləşən psixo-nevroloji xəstəxanda baş verir. 1995-ci ildə həkimlər xəstələri
baxımsız qoyaraq xəstəxananı tərk ediblər. Konçalovskinin filmində hərbi əməliyyatlar
və sənədli zorakılıq yox, metaforalar üstünlük təşkil edir.
Dəlixana həm müharibənin, həm də
dünyanın modelidir.
Yol ayrıcında
qalanlar Azərbaycan kinosu da müharibə mövzusuna
dəfələrlə müraciət edib və məlum
səbəblərdən hələ də müraciət etmək
məcburiyyətindədir.
1993-cü ildən bu yana Qarabağ
müharibəsinə həsr olunmuş bir neçə fılm çəkilib –
“Fəryad” (C. Mirzəyev), "Haray" (O.Qurbanov), "Ağ atlı
oğlan" (Ə. Əbluc), "Ümid" (G.Əzimzadə),
"Hər şey yaxşılığa doğru" (V. Mustafayev), "Sarı
gəlin" (Y.Rzayev), "Arxada qalmış gələcək"
(R. Əsədov), "Girov" (E.Quliyev), “Yalan” (R.
Əzizbəyli) və qısametrajlı "Lal çinar"
(V.Məmmədzadə) filmi...
Sadalananlar
arasında "Fəryad" və "Sarı gəlin"
filmləri mövzuya yanaşma və professionallıq baxımından digərlərindən
fərqlənir. "Fəryad" filminin süjeti bir
qədər S.Bondarçukun "İnsanın taleyi" filmini xatırladır.
Burada müharibə fondur, əsas mövzu əsir düşmüş
İsmayılın mənəvi cəhətdən məhv olmamaq, ucuzlaşmamaq
üçün öz-özü ilə apardığı mübarizədir. İsmayılın
əsirlikdə qaldığı müddət uzandıqca onun bu müharibəni
uduzmaq təhlükəsi də artır. Qəhrəmanın
get-gedə son həddə yaxınlaşması, ümidsizləşməsi onun
yuxuları vasitəsilə göstərilir. Şübhəsiz
ki, "Fəryad" filmində qəddar düşmən obrazı
və ona qarşı qoyulmuş azərbaycanlı əsirin alicənablığı da
var. Amma bütün bunlar İsmayılın öz uğrunda apardığı müharibənin fonunda
səthi xarakter daşıyır.
"Sarı
gəlin" isə müharibə haqqında yox, onun əleyhinə
çəkilmiş filmdir. Mövzuda zaman anlayışı əsas götürülməyib.
Çünki torpaqlarının iyirmi faizi düşmən əlində olan, bir milyon əhalisi
çadır şəhərciyində yaşayan ölkədə müharibə
əleyhinə çıxış etmək bir az yersiz
görünür. Humanizm yerində istifadə
ediləndə yaxşıdır. Azərbaycanda atəşkəsin hökm
sürdüyü 10 il ərzində müharibəyə
heç bir dəxli olmayan yeni nəsil doğulub. Bu nəslin
müharibəni görüb-görməməsi o qədər də əsas
deyil: itirilən torpaqlar həm də onlarındır. Odur
ki, bu uşaqlara müharibənin mənasızlığından danışan, onu unutduran
filmlər lazım deyil. Əlbəttə,
sənətkar hər şeydən əvvəl azad
şəxsiyyətdir. Və öz dünyagörüşünü istədiyi
kimi ortaya qoymağa haqqı var. Amma zamanı və ən əsası
vətəndaşlıq məsuliyyətini unutmamaq da vacibdir.
Bu baxımdan, E.Quliyevin
N.Rəsulzadənin ssenarisi əsasında çəkdiyi "Girov"
filmində (2005) vəziyyət daha acınacaqlıdır. Müəlliflər
mövzuya texniki və sənətkarlıq baxımından o qədər qeyri-peşəkar
yanaşıblar ki, həm öz istedadlarını, həm də vətəndaşlıq
mövqelərini şübhə altına qoyublar. Belə ki,
"Girov" humanist filmdən daha çox, "düşmənin quyusuna
su tökən" film təəssüratı bağışlayır.
V.Mustafayevin "Hər
şey yaxşılığa doğru" filmində də müharibənin sıravi
insanlar üçün nə qədər mənasız olmasından danışılır.
Amma burada hadisələr "Sarı gəlin"
dəki, "Girov"dakı kimi yüksək pafosla deyil, qroteksin,
qara yumorun köməyi ilə açılır. Rejissor
müharibəni unutdurmağa çalışmır. Əksinə,
qəhrəmanları reallığa qaytarır, düşdükləri humanizm eyforiyasından
ayıldır.
Qarabağ müharibəsindən bəhs
edən filmlərimizin bir cəhətini də xüsusilə qeyd
etmək lazımdır: Demək olar ki, onların əksəriyyətində
ermənilər, onların müttəfiqləri ruslar, muzdlular son
dərəcə sxematik, səthi təsvir olunur.
"Haray" filmində müəlliflər ermənilərin
azərbaycanlı əsirlərə verdikləri
işgəncələri göstərirlər, amma bu epizodlar elə
qeyri-peşəkar çəkilib ki, sadəcə,
təəssüf doğurur.
Belə bir
tendensiya mövcuddur ki, müharibə haqqında maraqlı
əsərlərin yaranması üçün onun üstündən müəyyən
zaman keçməlidir. Çünki kənardan hər şeyə daha obyektiv
baxmaq mümkündür. Təbii ki, bu, nəzəriyyədə
belədir. Çünki müharibə gedən bir
ölkədə belə ciddi problemi diqqətdən kənarda
saxlamaq, sonraya qoymaq mümkün deyil. Üstəlik
də Azərbaycanda mədəniyyətin bütün sahələri bütövlükdə
dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir. Ona
görə də Qarabağ müharibəsi mövzusunda film
çəkərkən bəzi incəlikləri hökmən
nəzərə almaq lazımdır: hazırda atəşkəs rejimi hökm
sürsə də, torpaqlarımız düşmən tapdağı altındadır və
düşmənə nifrət hissi aşılamaq çox təbii və vacibdir...
Xəzər.-
2006.- 17 noyabr.- S. 18.