Kərimov Yusif
Mən musiqişünas, yaxud
musiqiçi sənətkarlarımızın həyat və yaradıcılığını
müntəzəm tədqiq edən qələm
sahiblərindən deyiləm. Sadəcə olaraq, bu
sahənin vurğunuyam və yeri gələndə, daha doğrusu,
sözüm olanda deməyi əsirgəmirəm. Bu dəfə də
elə oldu. Seyid Şuşinskinin ölkəmizin bir nömrəli
məzarlığında, başqa sözlə, Fəxri xiyabanda qərar tutmuş
qəbrini ziyarət və uzun-uzadı seyr edəndən sonra
nədənsə bu yazını yazmağa ehtiyac duydum...
Oxuduqlarımdan və eşitdiklərimdən, sənət adamlarının
xatirələrindən, musiqi tədqiqatçılarının
əsərlərindən dən-dən topladığım cizgilər
beynimdə Seyid Şuşinski portretinin yaranmasında böyük rol oynamışdır.
Lakin başqa mənbələrin dəyərini və
məziyyətlərini azaltmadan qeyd etmək istəyirəm
ki, yalnız mənə məxsus olan bu "portret"in ən
parlaq cizgiləri görkəmli musiqi tədqiqatçısı mərhum
Firidun Şuşinskinin Azərbaycan xalq musiqiçilərinin, xüsusən
klassik muğam sənətkarlarımızın həyat və yaradıcılığından
bəhs edən əsərləri, tele-radio verilişləri,
qəzet məqalələri sayəsində formalaşmışdır.
Xatırlatmaq yerinə düşər ki, vaxtilə (1980-1995) redaktoru
olduğum "Azərbaycan gəncləri" qəzetində
F.Şuşinski bu mövzuda daimi rubrika ilə məqalələr dərc
etdirmişdir. Bəlkə də Azərbaycan xalq musiqiçiləri
və muğam ustaları, o cümlədən Seyid Şuşinski haqqında
bilgilər beynimə həkk etdiyim həmin
məqalələrdən hopmuşdur...
Seyid Şuşinski 40 ildən çoxdur ki, dünyasını dəyişmişdir. Bu
müddət ərzində "Unudulub!" desəm, günah
işlədərəm. Yaşlı nəslin nümayəndələri onu
yaxşı xatırlayırlar, onun səsi-nəfəsi üçün darıxıblar. 74
sinnində zildə oxuduğu "Çahargah" muğamını, xüsusən onun
"Mənsuriyyə" bölməsini qeyri-adi
zəngulələrlə başa vurmasını dinləyənlər indi
də həmin hadisəni heyrətlə xatırlayırlar. Bu yaşda bu
cür ağır yükün öhdəsindən gəlmək şərəfi Cabbar
Qaryağdıoğludan sonra yalnız Seyid Şuşinskiyə nəsib olub və bu
"rekordu" indiyədək təzələyən olmayıb.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, həmin nadir konsert 1963-cü ildə
filarmoniyanın mikrofonsuz səhnəsində baş vermişdi...
Bununla belə, Seyid Şuşinski bu gün hamı tərəfindən tanınır
desəm, səhv etmiş olaram. Xüsusən cavan nəsil onu yaxşı
tanımır. Əslində, gəncləri qınamaq üçün köklü əsasım
da yoxdur. Çünki Seyıd Şuşinskini (və onun kimi bir çox muğam
nəhənglərini) ümumxalq yaddaşının malı edə bilən bir
səcdəgah yaradılmayıb. Nə xatirə muzeyi var, nə
görməli yerdə əzəmətli heykəli. Nə adına
layiq məkanda bir küçəyə, yaxud qəsəbəyə
onun adını veriblər, nə də bir xatirə lövhəsi
asıblar... Bir cavandan soruşdum ki, Seyid Şuşinskini tanıyırsanmı? Sualıma
sualla cavab verdi: "O kimdir?"
Bu sualın cavabını bilməyənlər, yaxud yaxşı
bilməyənlər üçün Seyid Şuşinskinin "portretindən"
bəzi ştrixləri diqqətə çatdırmaq istəyirəm. İqtibas
şəklində götürdüyüm bu fikirlər onu yaxşı tanıyan, yaxud
dərindən tədqiq edən sənət adamlarının
dilindən qopan kəlmələrdir.
Cabbar Qaryağdıoğlu: "Seyid Şərq musiqisinin incisidir".
Bir dəfə belə bir hadisə olub. Şuşada seçmə
xanəndələrin iştirakı ilə təşkil olunan konsertdə
gənc Seyid dinləyicilərin təhriki ilə üçüncü
dəfə səhnəyə qalxır və bu dəfə
"Şəkəroğlunun şikəstəsi"ni oxuyur. Dəstgah
bitəndən sonra Cabbar Qaryağdıoğlu səhnəyə çıxıb
dinləyicilərə müraciətlə deyir: "Camaat, indi
mən ölsəm də, dərdim yoxdur, çünki məndən sonra
Seyid vardır".
Böyük bəstəkar, simfonik muğamlarımızın atası Fikrət Əmirov
isə bu iki muğam nəhəngini belə xarakterizə etmişdir:
"...Əgər Cabbar Qaryağdıoğlu xalq musiqisinin düşünən beyni
idisə, Seyid Şuşinski bu musiqinin çırpınan ürəyi idi..."
Bu qəbildən olan iqtibasların sayını çoxaltmaq olar. Lakin mən
Seyid Şuşinskinin qüdrətli ifaçılıq sənətindən - muğam
və xalq mahnılarımızın, xüsusən zil səs və
mürəkkəb zəngulələr tələb edən
muğamların virtuoz ifasından, "Çahargah" muğamına
"əvəzsiz ifa möhürü" vurmasından və digər
yaradıcılıq uğurlarından ətraflı danışmaq fikrində deyiləm. Bu,
ayrıca geniş bir yazının mövzusudur. Məqsədim başqa olduğundan
qüdrətli sənətkarın digər
məziyyətlərindən, daha doğrusu, insani
keyfiyyətlərindən söz açmaq istəyirəm...
Tam adı Mir Möhsün Ağa Seyid İbrahim oğlu Şuşinski olan bu istedad 1889-cu il
aprel ayının 12-də Şuşa qəzasının Horadiz kəndində dünyaya
gəlib. Uşaqkən valideynlərini itirən Seyid xalası
Məşədi Hürzadın himayəsində qalıb. Məşədi Hürzad
dövrünün istedadlı xanəndələrindən olub, əsasən
qadın toylarında oxuyub, balaca Seyidi də çox vaxt belə toylara
aparıb və deyilənə görə, Seyid özünün qeyri-adi
səsə və boğaza (zəngulələrə) malik olan
"istedad boxçasını" ilk dəfə qadın toylarında açıb...
S.Şuşinski ilk gənclik yaşlarını Şuşada keçirib. Şuşa mühiti onun kamil
xanəndə kimi formalaşmasında mühüm rol oynayıb. Xüsusi musiqi
təhsili almasa da, muğamlarımızın və xalq mahnılarımızın
"atası" sayılan Cabbar Qaryağdıoğludan və onun
məktəbinin davamçıları olan xanəndələrdən muğam
sənətinin sirlərini öyrənib. Onu başqa usta
xanəndələrdən fərqləndirən nəfəs
və boğaz isə Tanrı tərəfindən verilmiş bir nemət
idi ki, onu da ifadan-ifaya cilalayaraq təkmilləşdirirdi. Elə
Seyidə gənc yaşlarından var-dövlət qazandıran da bu "Allah
vergisi", başqa sözlə, qeyri-adi ifaçılıq bacarığı və şirin
nəfəsi olub...
Danışırlar ki, Seyid zilə qalxıb bəmə enənədək
dinləyicilər nəfəslərini içlərinə
çəkib, tilsimlənmiş kimi donub qalırdılar. Onu da danışırlar ki, Seyid
oxuyanda pulu onun başına xəzəl kimi yağdırırdılar. Tül
pərdələr arxasından konsertə baxan zəngin xanımlar
barmaqlarındakı qiymətli üzüklərini, qolbaqlarını
xanəndənin ayaqları altına atırdılar. Bir dəfə Şuşada açıq
havada konsert zamanı Qarabağ zənginləri yüz manatlıq
əskinaslardan çələng "hörüb" Seyidin başına qoyurlar
ki, onu "gün vurmasın"...
Seyid Şuşinskinin Tiflis həyatı onun sənətinin daha yetkin
dövrünə təsadüf edir. O, mənsub olduğu sənətin
zirvəsini və zəngin var-dövləti məhz bu
şəhərdə "fəth etmişdir". O zaman Tiflis
şəhəri bütün Qafqazın
mədəniyyət-incəsənət mərkəzi,
çoxmillətli ziyalılar şəhəri kimi tanınırdı. Azərbaycan
ziyalılarının qaymaqları da əsasən bu şəhərdə
məskunlaşmışdılar. Ən maraqlısı o idi ki, Tiflisin
incəsənət mühitində "dominantlığı" Şərq
musiqisi və onun azərbaycanlı ifaçıları öz əllərində
saxlayırdılar. Belə şəraitdə, təbii ki, "Şərq
musiqisinin incisi" (C.Qaryağdıoğlu) olan Seyid Şuşinski zirvədə
dayanmalı idi. O zaman Tiflis teatrları (milli mənsubiyyətindən
asılı olmayaraq) tamaşaların fasilələrində Şərq
musiqisindən (əsasən muğamlardan) ibarət
mini-konsertlər təşkil edirdilər. Belə konsertlərin
əksəriyyətinə Seyid Şuşinski dəvət olunurdu,
ümumiyyətlə, Tiflis əhli Seyidin səsinə və
ifaçılıq manerasına vurğun idi. Görkəmli tarzən Qurban Pirimov oz
xatirələrində deyirdi ki, Tiflis zadəganları Seyidin
hər ifasından sonra onun qavalına kağız pul yox, qızıl onluqlar, daş-qaş,
zinət əşyaları tökürdülər...
Seyid Şuşinski Qafqaz canişininin saray xanəndəsi seçilmək
şərəfinə nail olmuşdu. Tiflisin mərkəzində
gözəl imarətdə yaşayırdı. "Mersedes" markalı
avtomobili olan yeganə azərbaycanlı xanəndə idi...
Bəs xanəndə-aktyor (o, həm də musiqili tamaşalarda
əsas rolların ifaçısı kimi məşhurlaşmışdı) istedadı və
zəhməti sayəsində qazandığı pulları hara və necə
xərcləyirdi?
Tiflisdə digər millətlərin (rusların, gürcülərin,
ermənilərin) ziyalı klubları fəaliyyət göstərirdi.
Azərbaycanlıların kompakt toplaşması üçün belə bir
mədəniyyət ocağı yox idi. Lakin tezliklə
"Auditoriya" adlı Azərbaycan ziyalılar klubu yaradıldı və
az zaman içərisində çox məşhurlaşdı. Xüsusən Şərq
musiqisi azarkeşlərının "Məkkə"sinə çevrilən
bu klubun yaradılması üçün icazə və quruculuq xərclərini
çəkən Seyid Şuşinski olmuşdu.
O zaman təzə nəşrə başlayan "Molla Nəsrəddin"
jurnalı tez-tez maliyyə çətinlikləri ilə üzləşirdi.
Belə vaxtlarda onun köməyinə
tələsənlərdən biri də S.Şuşinski idi. Cəlil
Məmmədquluzadə xatirələrində yazırdı:
"...Borcumuz olduğundan jurnalın nəşrini dayandırmışdılar. Seyid bunu
bilən kimi borcu ödəyib jurnalı açdırdı, üstəlik mənə
də 200 manat qızıl pul verib dedi ki, gərəyiniz olar..."
Tanınmış səhnə ustası Mustafa Mərdanov isə Seyidin
mesenatlıq fəaliyyətinin başqa çalarından danışırdı: "O, teatrda
çətin rollar ifa etsə də, bizdən qonorar ummurdu.
Əksinə, teatrın ehtiyaclarına çoxlu pul xərcləyirdi. Özü
də təkcə teatrın yox, aktyorların da əyin-başını
təzələyən o idi... Bir dəfə Bakıdan Tiflisə
qastrola gələn artistlərimizi nimdaş geyimdə görən
Seyid onlara təzə əyin-baş aldı, rahat mehmanxanada
yerləşdirdi..."
Bu cür misalların sayını artırmaq olar. Lakin görkəmli teatrşünas Hacağa
Abbasovun sözləri ilə bu silsiləyə yekun vurmaq
istəyirəm: "Seyid Şuşinski Azərbaycan
incəsənətini ucada görmək üçün nəyi vardısa,
hamısından keçməyə hazır idi..."
...Bolşeviklər hakimiyyətə gələndən sonra
var-dövləti əlindən alınan Seyid Şuşinski Bakıya köçür. Lakin
"fəhlə-kəndli" hökuməti onun tək bir
"varidatını" əlindən ala bilmir. Bu da onun istedadı, muğam
və xalq mahnılarımızın virtuoz ifaçılıq məharəti idi. Məhz
bu "varidatı" ilə o, yenə də xalqına
sədaqətlə qulluq edir. Fabrik və zavodlarda, müxtəlif
tədbirlərdə təşkil olunan konsertlərdə oxuyur,
sadə insanlara sevinc bəxş edir. Bir müddət sonra Üzeyir
bəy Hacıbəyovun köməyi ilə konservatoriyaya işə
cəlb olunur. Daha sonra A.Zeynallı adına Musiqi Texnikumunun (indiki Bakı
Musiqi Kolleci) müəllimi olur.
Müəllimlik fəaliyyəti dövründə Seyid Şuşinski yenidən
"var-dövlət" sahibi olmağa başlayır. Bu dəfə onun
əsas "varidatı" biliyini və təcrübəsini
səxavətlə öyrətdiyi tələbələri olur. O,
70-i adlayandan sonra da oxuyub-öyrətməkdən yorulmur. Ötən
əsrin 60-cı illərində musiqi aləmində şimşək kimi
parlayan gənc müğənnilərin böyük əksəriyyəti
Seyid Şuşinski məktəbindən
bəhrələnənlər idi. Onlardan Zeynəb Xanlarovanı,
Nəzakət Məmmədovanı, İslam Rzayevi, Əlibaba
Məmmədovu, Qulu Əsgərovu, Nəriman Əliyevi, Maarif
Məmmədovu, Ramiz Hacıyevi, Mais Salmanlını (səhv
edəcəyimdən ehtiyatlanaraq adlarını çəkmədiyim
digər tələbələri məni bağışlasınlar) yaxşı
xatırlayıram. Bu insanlar sənət yolunda uğurla addımlayaraq
şöhrət və mənsəb sahibi oldular. Necə
deyərlər, Allahın bəxş etdiyi istedad və müəllimin
səxavətlə öyrətdiyi bilik sayəsində
əlləri çörəyə çatdı. Müəllim özü isə bu zaman
tənha və çörəyə möhtac vəziyyətdə ömrünün
son günlərini yaşayırdı. Candan yananı və qayğısına qalan bir
kimsəsi olmadığından tələbəsi Nəriman Əliyev (o
da haqq dünyasına qovuşub, yeri behişt olsun) ona himayədarlıq edirdi...
Beləliklə, bütün var-dövlətini, istedadını və ömrünü
xalqının yolunda xərcləyən Seyid Şuşinski 76 yaşında dünyasını
dəyişdi. Xalqın iradəsi ilə onu Fəxri xiyabanda dəfn
etdilər.
...Yəqin başlanğıcdan da hiss etdiniz ki, bu yazının əsas baiskarı
məzardır. Daha doğrusu, bu yazdıqlarım xalqımızın fəxri olan və
qırx il əvvəl Fəxri xiyabanda dəfn olunan dahi
sənətkarın məzarı önündə düşüncələrimdən
ibarətdir. Məni düşünməyə vədar edən
səbəb isə xalq üçün əziz olan bu məzarı çox miskin
vəziyyətdə görməyim idi...
Seyid Şuşinskinin məzarını ziyarət etmək imkanı tapanlar (onun
qəbrini soraqlaşmadan tapmaq asan deyil) elə ilk baxışdan hiss
edərlər ki, bu məzarın əzəl gündən candan yananı
olmayıb. Ətrafda ucalan, bahalı daşlardan yonulan məzarüstü
abidələr (halal xoşları olsun!) fonunda onsuz da cılız görünən
bu qəbir kompleksi bir tərəfdən də zamanın dağıdıcı
təsirinə məruz qalıb. Sinədaşı bir neçə yerdən
çatlayıb, başdaşının betondan tökülmüş özül hissəsi isə etibarlı
suvaqla örtülmədiyindən quzulayıb tökülür. Belə getsə,
onsuz da çat-çat olmuş başdaşı kiçik bir təkandan parçalanıb dağıla
bilər. Başdaşı üzərində artıq soluxub itməkdə olan bu
sözlər yazılmışdır: "Mir Moxsum Aqa Seid Şuşinskiy: 1889-1965".
Daha heç nə. Sənəti, yaxud şəxsiyyəti barədə
heç bir göstərici kəlmə yoxdur. Gənc nəslin
nümayəndəsinin bu sözləri oxuyarkən Mir Möhsün Ağa
kəlmələri altında kimi xatırlayacağını anlamaq çətindir.
Axı el arasında heç də az məşhur olmayan müqəddəs
"Ət Ağa"nın da əsl adı belə idi... Amma doğru
deyiblər ki, hər məchulluğun bir aydınlığı olur. Yaxşı ki,
Maarif varmış, onun düzəltdirdiyi bələdçi lövhəsi varmış.
Bu barədə bir qədər sonra...
Seyid Şuşinskinin məzarı önündə beynimdən keçən ilk sual bu
oldu: "Zaman-zaman əlləri pulla oynayan
tələbələri müəllimin məzarını niyə
şərəfləndirməyiblər?" Tez də öz sualımı özüm
cavablandıraraq sənətdə saç-birçək ağartmış,
bəziləri dünyasını dəyişmiş "Seyid məktəbinin
yetirmələrinə" haqq qazandırmaq istədim: yəqin
sovet dövrünün əxlaq normalarına görə Fəxri xiyabanın
hüdudlarına müdaxilə etmək yasaq edilibmiş... Ancaq
içərimdə bu mülahizəmi də təkzib edən fikir baş
qaldırdı: onda bəs sovet dövründə mərhumlar üçün doğmaları
tərəfindən ucaldılan abidələrə niyə qadağa
qoyulmayıb? Belə məzarlar xiyabanda az deyil... Deməli,
mənim haqq qazandırmaq çəhdim yanlış imiş. Buna sübut üçün Maarifin
də hərəkətini misal çəkə bilərəm...
Başdaşının yuxarı hissəsində sonradan yonulub yapışdırılmış
mərmər lövhədə bu sözlər yazılıb: "Bu xatirə
lövhəsini ustadı üçün tələbəsi Maarif
düzəltdirib". Sözlərin yanında "Əli qavallı
Seyid"in kiçik portreti həkk olunub.
Bəs Maarif kimdir? Milli Musiqi Akademiyasının professoru, tanınmış
tarzən Oqtay Quliyev onun haqqında ətraflı məlumat verdi:
- Maarif Məmmədov ötən əsrin 60-cı illərində
A.Zeynallı adına Musiqi Texnikumunu bitirib. Seyid Şuşinskinin istedadlı
tələbələrindən biri olub. Həmin illərdə
Bakıda keçirilən musiqi festivallarında müxtəlif mükafatlar və
laureat adını qazanıb. Onu paytaxt kollektivlərinə dəvət
etsələr də, doğulub böyüdüyü şəhəri tərk
etməyib, həmişəlik Bərdədə məskunlaşıb.
Maarif Qarabağın say-seçmə xanəndələrindən biri kimi
məşhurlaşmaqla yanaşı, həm də Bərdə Musiqi
Məktəbində xalq musiqisindən dərs deyib. Onu
zəhmətkeş və tələbkar müəllim kimi tanıyırlar.
İndi Maarif müəllimin şagirdləri mötəbər muğam
müsabiqələrinin qalibləri cərgəsində
görünürlər...
Allah ürəyincə versin, Maarif müəllim. Ustadına etdiyin
hədiyyə (xatirə lövhəsi) çox baha olmasa da, mənaca
çox dəyərlidir. Sən alicənab
hərəkətinlə mətbuatda və televiziya ekranlarında
"Müəllim müqəddəsdir; ustadına kəm baxanın
gözlərinə qan damar..." kimi ibarəli ifadələr
işlədən imkanlı həmkarlarına yaxşı əxlaq dərsi
vermisən...
Seyid Şuşinskinin məzarı önündə daha bir el məsəlini
xatırladım: "Allah heç bəndəsini, hətta ölüsünü də
yiyəsiz eləməsin". Lakin mən düşüncələrimi
belə bədbin notda bitirmək istəmirəm. Heç buna lüzum
da yoxdur. Çünki indi zaman ayrı zamandır və sənətə -
sənətkara münasibət də kökündən dəyişib.
Fəxri xiyabanın da görkəmi və statusu dəyişib. O, tamam
yenidən qurulub, paytaxtımızın yaraşıqlı park-məzarlığına çevrilib.
Həm də nüfuzuna görə Şəhidlər xiyabanından sonra
ən kütləvi ziyarətgah olub. Çünki burada xalqımızın elm və
sənət korifeyləri ilə yanaşı, ümumdünya şöhrətli
siyasi xadim, ulu öndərimiz Heydər Əliyev uyuyur...
Doğrudur, Fəxri xiyabanda həm öz sahibinin, həm də
əbədi qərar tutduğu məkanın adına yaraşmayan məzarlar
mövcuddur. Seyid Şuşinskinin miskin görkəmli qəbri də onlardan
biridir. Lakin xiyabanın xidmətçiləri (məzarlıqda ideal
təmizlik, səliqə-səhman yaradan bu insanların
əməyi yüksək hörmətə layiqdir) ilə söhbət
edərkən ümidli sözlər eşitdim: "Buradakı yosma
qəbirlər tezliklə görkəmini dəyişəcək.
Onların üstü yenidən işlənəcək, öz dilimizdə yazılmış
bələdçi lövhələrlə (sovet dövründə məzarüstü
yazılar rus dilində icra olunurdu - Y.K.) müşayiət olunacaq..."
Ümid yaxşı şeydir. İnanaq ki, bu gözəl "Panteon"da dahi
sənətkarımız Seyid Şuşinskinin də adına layiq bir məzar
görəcəyik.
Bu mövzuda daha bir ümid mənbəyimiz də var. Bu, respublikamızda
irimiqyaslı xeyriyyəçilik missiyasını yerinə yetirən Heydər
Əliyev Fondudur. O da bəllidir ki, fondun prezidenti, YUNESKO-nun
xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım
Əliyeva xalq musiqimizin, xüsusən muğam sənətinin və
sənətkarlarının böyük təəssübkeşi kimi ümumxalq sevgisi
qazanıb.
Xalqın qəlbinə aparan sevgi cığırlarından biri də xalq
musiqisindən, ona münasibətdən keçir...
Azərbaycan.-2006.-30 noyabr.-S.8.