Əsədov B.

Bakının qədim memarlıq simasını özünə qaytarmaq lazımdır

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev avqustun 18-də Bakı şəhərində tarixi-memarlıq abidələrinin bərpası və qorunması haqqında sərəncam imzalayıb. Sərəncamda göstərildiyi kimi, Bakıda şəhərsalma və memarlığın inkişafı böyük bir yol keçib, Bakının bugünkü görkəmi özünəməxsus relyefi ilə nadir memarlıq incilərinin harmonik vəhdətini əks etdirir.
Dünya memarlığının inciləri sırasına daxil olmuş Azərbaycan memarlıq sənətinin bir sıra qiymətli nümunələri YUNESKO-nun da diqqət mərkəzindədir. Ümumdünya Mədəni və Təbii İrs Komitəsinin bu yaxınlarda Litvanın paytaxtı Vilnüs şəhərində keçirilmiş 30-cu sessiyasında Azərbaycan hökumətinə xalqımızın milli sərvəti İçərişəhərin mühafizəsinə qayğının artırılması tövsiyə edilib. Dövlət başçısı İlham Əliyevin sərəncamında İçərişəhər Azərbaycanda hələ yüzillər bundan əvvəlki şəhərsalma sənətinin əzəmətli təzahürü, orta əsrlər şəhər mədəniyyətinin kamil təcəssümü təki dəyərləndirilib. Bəs İçərişəhər indi nə vəziyyətdədir, digər tarixi-memarlıq abidələri necə qorunub saxlanılır? Bu barədə sonra. Əvvəlcə...
Ürəkdələn göydələnlər
Hər şəhər Baş Plan və dəqiq planlaşdırma layihələri əsasında tikilir. Baş Plan məhdudiyyətlər və tövsiyələr kompleksidir, inkişafın istiqamətlərini müəyyənləşdirir. Dəqiq planlaşdırma layihələri konkret yük daşıyır, binaların hündürlüyünü, aralarındakı məsafəni, yaşıllığı, mədəniyyət, təhsil, xidmət obyektlərini, işıq, su, kanalizasiya şəbəkəsini, nəqliyyat yolunu əks etdirir. Bakı da həmişə bu qaydada tikilib. Amma son illər yaşayış binalarının inşasında özbaşınalıq, hərc-mərclik, nizamsızlıqdır: infrastruktur sökülüb-dağıdılır, tarixən formalaşmış memarlıq-şəhərsalma mühiti dəyişdirilir, məkan, relyef, seysmiklik nəzərə alınmır, ənənələrə riayət edilmir. Buna el arasında qurdeşənəyi, memarlıq elmində şəhərsalma prinsiplərinin pozulması deyirlər. Belə tikmək olmaz, uşaqlar sabah harada oxuyacaq, harada əylənəcəklər, böyüklər həyətə düşəndə asudə vaxtlarını keçirməyə, kölgələnməyə yer tapacaqlarmı? Məişət problemləri bir yana, keyfiyyət sertifikatından məhrum inşaat materiallarından tikilən yeni evlərdə yaşamaq da təhlükəli, qorxuludur.
Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı Hacıbala Abutalıbov jurnalistlərə müsahibələrinin birində bildirdi:
- Baxarsınız, görərsiniz, tezliklə paytaxtımızı Nyu-Yorka döndərəcəyəm.
Bakı niyə Nyu-Yorka çevrilməlidir? Bir də hansı Nyu-Yorka? Axı Bakıda İçərişəhər, Bayır şəhər, mikrorayonlar, qəsəbələr olduğu kimi, Nyu-York da beş rayona bölünür, bir neçə hissədən - Manhetten adalarında kiçik məhəllələr əmələ gətirən uzununa (avenyu) və köndələnmə (strit) küçələr şəbəkəsini əhatə edən mərkəzi hissədən, materikdə, Hudzon çayı sahillərində, çayın deltasındakı adalarda və Lonq-Aylend adasında salınmış hissələrdən ibarətdir. Onların hərəsi bir ölçüdə, bir biçimdədir, biri digərindən fərqli, seçimlidir. Görünür, şəhərimizin meri "Bakını Nyu-Yorka döndərəcəyəm" deyəndə yalnız onun göydələnlərini nəzərdə tutur. Xatırladaq ki, Nyu-Yorkda həmin binaların tikintisinə o, iri kapitalist şəhərinə çevrildikdən sonra, XIX əsrin axırı XX əsrin əvvəlində başlanıb. Bu, o vaxt idı ki, neftin sənaye üsulu ilə istehsalına başlanması Bakının da təkrarsız görkəmi olan müasir şəhərə çevrilməsinə təsir göstərirdi, Bakı da artıq sürətlə inkişaf edən iri sənaye mərkəzi idi. Azərbaycanın milli memarlıq məktəbinin nümayəndələri ilə yanaşı, Qərb memarlarının əməyi sayəsində Bakıda Qərb və Şərq memarlığının sintezi əsasında unikal abidələr ucaldılır və şəhərin yaraşıqlı, müasir binalarla zəngin siması formalaşırdı. Sonra müxtəlif üslublarda inşa edilmiş binalar, komplekslər, yaşayış massivləri, bağlar, parklar ilə XX əsr Bakısının panoramı tamamlandı. Əgər gərək bilinsəydi, məqsədəuyğun sayılsaydı bu bir əsr ərzində Bakıda da göydələnlər ucaldılardı. İndi paytaxtımızı yağışdan sonra göbələk kimi artan, boy atan ürəkdələn göydələnləri ilə Nyu-Yorka oxşatmaq istəyi nədən doğub? Bir ayaq saxlayın, dönüb baxın, görün Bakı addımbaşı qazım-qazım qazılan yollarına, küçələrinə, diqqət və qayğıdan kənarda qalan, lazımınca qorunmayan, baxımsızlıq üzündən yararsız hala düşən, məhv edilən tarixi əhəmiyyətli abidələrinə görə necə də pərişandır. Bakı daha özünə də bənzəmir, dədə-babalardan yadigar qalmış bənzərsiz daş evlər hanı, gözəl-gözəl, yaşıl-yaşıl parklar, bağlar, xiyabanlar necə oldu? Çoxusu daşınmaz əmlak uğrunda amansız yarışa qurban verilib, "canlarını" birtəhər qurtaranların künc-bucağından iynə yarpaqları saralıb-solmuş sahibsiz, yetim ağaclar boylanır. Elə həmin Nyu-Yorkda isə bir nəfərin də adi bəzək kolunu belə tələf etməyə, hansısa arxitektura obyektinin divarını cızmağa, daşını qoparmağa əli gəlməz. Bəlkə doğma şəhəri sevməkdə, əzizləməkdə, onun abadlığının, yaşıllığının qayğısına qalmaqda, hər tikilisinin - abidəsinin qədrini bilməkdə, hamısını xatasız-xətərsiz nəsildən-nəsilə çatdırmaqda, gələcəyimizi düşünməkdə amerikalılara oxşayaq?!
Böyük Səməd Vurğunu dinləyin:

Toxunmasın bu yerlərə memar əli,
Bu döngələr, bu dalanlar yadigardır.
Hər dövranın öz sövdası, öz əməli,
Hər daşın da, kəsəyin də adı vardır.
İçimizi ağrıdan İçərişəhər

İçərişəhərin - bu qədim abidələr aləminin hər daşından, hər naxışından ülvi ahəng, kamil bütövlük süzülür. Onun dolama-dolama küçələrini dolaşmaqdan doymaq olmur. Əlvan-əlvan çeşidlər, zərif-zərif cizgilər, naxışlar zümrüd kimi, yaqut kimi şölə salır, gözünü oxşayır. Zəngin mədəniyyətimizə qovuşduqca, milli memarlıq incilərimizin - Qız qalasının, Şirvanşahlar sarayının tamaşasına durduqca qürur duyur, onların nurundan nurlanır, ziyasından ziyalanırsan. Divanxananın baş tağından saçaqlanan oymaları, günbəzində sayrışan butaları ilk dəfə görürmüş kimi ürəyinə axıdırsan.
Bəli, İçərişəhər xalqımızın tarixi memarlıq və şəhərsalma mədəniyyətinin daşıyıcısı olan çox nadir bir abidədir. Bu abidənin hər daşı, hər qarışı uca tutulmalı, qorunmalıdır. Uca tuturuqmu, qoruyuruqmu? Əfsus ki, yox. Qala qapılarından başlayaraq binaların divarlarına vurulan zövqsüz reklam lövhələrinə, çəkilən elektrik xətlərinə, kommunikasiya şəbəkələrinə baxırsan, içindən bir ağrı keçir. Daşları uçub düşən köhnə evlərə, misilsiz arxitektura nümunələrinə diqqət yetirirsən, ürəyin qövr edir. XVIII əsr kompleksi "Bakı xanlarının evləri"ndən XIX əsrin dini abidəsi Bəylər məscidinədək, Karvansaradan Qız qalasınadək hamısının qayğıya ehtiyacı var. Onlara zaman-zaman laqeydlik göstərilib, bəzilərində qadağalara məhəl qoyulmadan, özbaşına düzəlişlər edilib. Səriştəsiz şirkətlərin apardıqları təmir-bərpa işləri nəticəsində bir sıra tarixi-memarlıq abidələrinin bəzi hissələri yoxa çıxıb, daşlara vurulan naxışlar, həkk olunan adlar, tarixi yazılar yonularaq tamamilə məhv edilib. Uçurulub yerində bar, restoran, qaraj, inzibati binalar tikilmiş tarixi miraslar da az deyil. Biri elə səhnəmizin ilk Məcnunu Hüseynqulu Sarabskinin doğulub-böyüdüyü, son nəfəsinə qədər yaşadığı ev. İndi bu evdən əsər-əlamət yoxdur, onun yerində modern bina inşa ediblər. Özü də İçərişəhərdə bütün söküntü-tikintilərin dayandırılacağı haqqında YUNESKO qarşısında götürülmüş öhdəlikdən sonra. Yaxud Kiçik Qala küçəsi, 4-də 1830-cu ildə tikilmiş ev vardı, mühafizə edilən arxitektura abidələri reyestrinə daxil idi. Nə olsun, yerlə-yeksan etdilər, əvəzində Polşa səfirliyi üçün bina tikdilər (bəzi səfirliklərin, xarici firmaların, müxtəlif ofislərin İçərişəhər Dövlət Tarixi-Memarlıq Qoruğunun ərazisində fəaliyyət göstərməsi heç bir çərçivəyə sığmır). Burada belə "müasirləşdirmə", "avropalaşdırma" prosesi bu gün də davam edir. Tarixi Murad qapısının həndəvərinə lap təzəlikdə ticarət mərkəzi üçün ofis binası tikməkdən ötrü üç yük maşını mişar daşı tökülüb. Şirvanşahlar sarayının arxa hissəsində də üç-dörd hündürmərtəbəli ev ucaldılır.
Səməd Vurğun yazırdı:

Danış sirlərini İçərişəhər,
Nədir bu dolaşıq, bu dar
dalanlar?
Sən ey tarixlərin şahidi
səngər,
Sığınmış qoynuna darda
qalanlar...
İndi bu səngərimizin özü darda qalıb, elliklə yığışıb onu xilas etməliyik.

Bərpa işi nə yerdədir

Azərbaycanda xalqımızın keçmişini özündə yaşadan 6308 tarix və mədəniyyət abidəsi var. Bunun 1956-sı Bakıda və ətraf rayonlarda, qalanı Ermənistanın işğal etdiyi torpaqlarımızda, ölkənin digər bölgələrindədir. Onların hamısı Dövlət Reyestrinə daxildir, əhəmiyyət dərəcəsinə görə mühafizə olunur. Milli mədəniyyətimizin zəngin ənənələrinin qorunmasında, qədim tariximizin daş yaddaşının bərpasında Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Abidələrin Bərpası Elmi-Tədqiqat Layihə İnstitutu mühüm rol oynayır. İnstitutun direktoru, memarlıq doktoru, professor Cəfər Qiyasi deyir:
- Bakı ölkəmizin mədəni irsinin toplandığı mərkəzdir. Onun ərazisində erkən orta əsrlərdən son orta əsrlərəcən yaradılmış bir-birindən gözəl memarlıq nümunələri qalmaqdadır. İçərişəhər bu abidələrin ən qədimi, ən dəyərlisidir. Onu canımız qədər sevməli, göz bəbəyi kimi qorumalı, uzunömürlü etmək üçün əlimizdən gələni əsirgəməməliyik. YUNESKO-nun "Dünya irsi" siyahısına bizim hazırladığımız layihə əsasında İçərişəhərin də adı salınıb. Yeri gəlmişkən, Qobustan qaya təsvirlərinin yeni layihələrini də YUNESKO-ya təqdim etmişik. İndi bu məqsədlə Suraxanı atəşgahının, Gilgilçay, Beşbarmaq sədlərinin, Xəzərsahili müdafiə sistemi adı altında Çıraqqaladan Abşeron qəsrlərinə kimi olan abidələrin layihələri üzərində işləyirik. Ulu öndər Heydər Əliyevin 2003-cü il 17 fevral tarixli "Bakı şəhərində İçərişəhər Tarix-Memarlıq Qoruğunun mühafizəsi və bərpası ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında", möhtərəm Prezident İlham Əliyevin 2005-ci il fevralın 10-da imzaladığı "Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında "İçərişəhər" Dövlət Tarixi -Memarlıq Qoruğu İdarəsinin yaradılması haqqında" sərəncamının buradakı memarlıq incilərinin mühafizəsinə böyük köməyi olub. İnanıram ki, dövlət başçısının "Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində tarixi-memarlıq abidələrinin bərpası və qorunması haqqında" yeni sərəncamı paytaxtdakı, bütövlükdə ölkəmizdəki tarix və mədəniyyət nişanələrinin milli-mədəni sərvət kimi mühafizəsini, gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsində, çoxsaylı qonaqlarımıza daha yaxşı tanıdılmasında onların rolunu gücləndirəcək.
İnstitutun kollektivi son illər Şirvanşahlar sarayının birinci mərtəbəsinin, Şirvanşahların və Bakuvinin türbələrinin, Milli Elmlər Akademiyasının inzibati binasının fasadlarının, habelə Naxçıvanda Əlincə xanəgahının bərpasında yaxından iştirak edib, Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının binasının ölçü cizgilərini, Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyinin, Tarix Muzeyinin, həmçinin Pirsaat xanəgahının, Şəki qalasının iç divarlarının, Nakam adına kitabxananın, Lənkəranda Mirəhməd xanın evinin, Qaxda Gürmük məbədinin, Sumuq qalasının, Qusarda Şeyx Cüneyd türbəsinin, Bakıda Əjdərbəy məscidinin, Bərdədə, Qəbələdə, Qubada bir sıra kənd məscidlərinin bərpa layihələrini hazırlayıb.
Lakin etiraf edilməlidir ki, bərpa işləri zamanı abidələrin ilkin görünüşünü saxlamaq olmur, onların bərpası bəzən çoxəsrlik memarlıq irsi ənənələrinə xələl gətirilərək aparılır, təmir-bərpa işləri görülərkən edilən dəyişikliklər tarixi tikililəri eybəcərləşdirir. Bu, peşəkarların azlığından, istehsalat bərpasının aşağı səviyyədə olmasından, vəsait çatışmazlığından, nəticədə layihələri dünya standartlarına uyğun hazırlamağın mümkünsüzlüyündən irəli gəlir. Dünya Bankının hesabına bərpa edilmiş Möminə Xatun və Qarabağlar türbələrinin, Şəki Xan sarayının layihələrində və icrasında isə Almaniya, İtaliya, Fransa mütəxəssisləri bizim memarlığı bilmədiklərindən, Şərq memarlığına biganəliklərindən ciddi xətalara yol veriblər. Möminə Xatun türbəsinin ətrafının Tac Mahalın baş planına bənzədilməsi yanlışlıqdır. Şirvanşahlar sarayı kompleksində aparılmış son bərpa işləri də çox keyfiyyətsizdir, burada lazımsız düzəlişlər edilib, əlavə günbəz qoyulub və sair.
Azərbaycan Memarlar İttifaqının vitse-prezidenti, Memarlıq və İnşaat Universitetinin professoru, əməkdar memar Nəriman Əliyevin şərhi:
- Memarlıq abidəsi xalqın gələcək nəsillərə ünvanladığı əlyazma, məktubdur. Bu daş kitabə əsrdən-əsrə necə var eləcə, heç nə artırıb-əskiltmədən ötürülməlidir. Ancaq o da canlıdır, yaşa dolur, qocalır, atmosfer çirklənməsinə məruz qalır, əvvəlki vəziyyətini itirir. Gərək gözümüzü abidələrin üstündən çəkməyək, onları sıradan çıxmağa qoymayaq, zədələnəndə "müalicə" edək, təzədən quraq, bərpa edib özünə qaytaraq. Abidələrin təmiri də bərpa şəklində getməlidir. Yəni bu zaman binanın daxilində heç bir dəyişiklik edilməməlidir, ilkin strukturuna toxunulmamalı, konstruktiv quruluşu, bədii-estetik tərtibatı olduğu kimi saxlanmalı, tozu da ehtiyatla silinməlidir ki, ləkə düşməsin. Hər bina hansı inşaat materialından tikilibsə, bərpası onunla aparılmalı, hörgüsündə eyni yapışdırıcı məhlul (əhəng, gəc və sair) işlədilməlidir.
Səməd Vurğun elə bil bu gün Bakının küçələrindən keçir, onu Nyu-Yorka döndərmək istəyənlərə müraciət edir:

Bu möhtəşəm binalara
diqqətlə bax!
Bu evlərə ziynət vermiş
neçə memar,
Hər birinin öz şəkli, öz
hüsnü var.
Başqa boyaq, başqa bir
rəng vursa əlin,
Memar yoldaş! Puça
çıxar öz əməlin!

Azərbaycan.-2006.- 10 sentyabr.- S. 5.