Seyidov T.

“Naxçıvan abidələri” ensiklopediyası üzərində iş gedir

İsmayıl Hacıyev: “Bu, torpaqlarımıza göz dikən məkrli qonşularımıza ən tutarlı cavab olacaq”

Son zamanlar Naxçıvanda qədim tariximizlə bağlı çox qiymətli tədqiqat işləri aparılır. İnanırıq ki, ermənilərə tutarlı cavab vermək məqsədilə qədim tarixi abidələrimizin üzə çıxarılması düşməni layiqincə susduracaqdır. Bu yaxınlarda Ordubad rayonu ərazisində xarici alim-arxeoloqların iştirakı ilə Gilançayın sol sahilində yerləşən iki ilk orta əsr şəhərlərindən biri Xaraba Gilan şəhəridir. Bu və digər məsələlərlə bağlı AMEA Naxçıvan bölməsinin rəhbəri İsmayıl Hacıyevlə söhbət apardıq. Onu sizə təqdim edirik.

- İsmayıl müəllim, yaxşı olardı ki, ilk tarixi abidəmiz olan Xaraba Gilanın tarixindən başlayaq.

- Bu şəhər e.ə. mövcud olsa da, burada V-II əsrlərdə şəhər mədəniyyəti yaranmış, orta əsrlərdən bu şəhər Azərbaycanın mühüm ticarət və sənətkarlıq mərkəzlərindən biri olmuşdur. Şəhərin yerləşdiyi ərazi 100 hektardan çoxdur. Bu qədim diyar hələ keçən əsrin 20-ci illərində öyrənilməyə başlanmışdır. Lakin bəzi adların uydurmaları, yəni bu ərazidə guya müəyyən dəfinələrin olması haqqında yayılan şayiələr buradakı tarixi abidələrin qəbirüstü hissələrinin dağıdılmasına gətirib çıxarmışdır. Lakin Azərbaycanda dövlət müstəqilliyi bərpa olunandan sonra ölkəmizdə tarixi abidələrimizə, keçmişimizə, o cümlədən bu sahəyə diqqət və qayğı artmışdır. Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbovun imzaladığı sərəncamlar bu sahədə önəmli rol oynayır. Xaraba Gilan da bu cəhətdən istisna təşkil etmir. Bu ilin iyul ayında təşkil olunan beynəlxalq ekspedisiya ilk növbədə bu abidəni dərindən öyrənmək, mövcud vəziyyəti araşdırmaq, yerləşdiyi ərazinin sərhədlərini dəqiqləşdirmək, yaşayış yerlərini, karvansaraların, türbələrin rektopollarını müəyyən etmək məqsədi ilə təşkil olunmuşdu.

Onu da qeyd etməliyik ki, AMEA Naxçıvan bölməsi Naxçıvan Dövlət Universitetində çalışan tarixçi alimlərimiz, arxeoloqların bu ildə xüsusi təşəbbüs göstərmiş və Ali Məclis sədrinin tövsiyəsi ilə bu il Xaraba Gilana ekspedisiya təşkil etmişlər. 2001-ci ildə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin tövsiyəsi ilə Gəmiqayada ardıcıl olaraq elmi ekspedisiya təşkil olunmuş, həmin ekspedisiyanın nəticələri xeyli uğurlu olmuş, əldə olunan nailiyyətlərlə bağlı onlarca monoqrafiya, kilab və elmi məqalələr yazılmışdır. Xarabalıqların ərazisinin Plövtəpə və Munçuqtəpə ərazilərində aparılan tədqiqatlar yeni materialların üzə çıxmasına səbəb olmuşdur.

- Bu komissiyada kimlər iştirak etmişlər?

- Ekspedisiyanın tərkibinə AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun, Bakı Dövlət Universitetinin, AMEA Naxçıvan bölməsinin, Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun, İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun, NDU-nun əməkdaşları ilə yanaşı ABŞ-ın Çorçiya Universitetinin professorları iştirak etmişlər. Onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, amerikalılar əvvəllər də Naxçıvanda olmuş, müəyyən tədqiqatlar aparmışlar.

AMEA-nın Arxeologiya, Etnoqrafiya institutunun əməkdaşı, tarix elmləri namizədi Bəhlul İbrahimov uzun illər öz elmi əməkdaşları ilə birlikdə Plövtəpə ətrafında qazıntı işləri aparmış və o vaxtlar da maraqlı nəticələr əldə etmişdir. Həmin yerdə Muncuqtəpə üzərində bir sıra hörgülərlə əhatə olunmuş 50-yə qədər qəbir mövcud olmuş və onların bir hissəsi tədqiq olunmuşdur.

- Bu ekspedisiyada iştirak edən Amerika alimlərini nə maraqlandırırdı?

- Xaraba Gilanda iştirak edən Çorçiya Universitetinin professorları əsasən qədim yaşayış məskənləri olan I, II Gültəpədə, Oğlanqalada tədqiqat işləri aparmışlar. Tədqiqat işlərində xarici alimləri daha çox maraqlandıran bizim arxeoloji abidələrimizin tarixini müəyyənləşdirməkdir. Ona görə də orada müəyyən edilən maddi-mədəniyyət nümunələri, xüsusilə süxurlar, kömürlər, bəzi əşyalara texnoloji parametrlə baxılır, bəzi təhlillər, analizlər aparılır. Bu tədqiqatlar Naxçıvan arxeoloji abidələrinə marağı bir daha artırır. Bundan başqa bu gün dünyanın bir çox məşhur alimləri bu diyarın öyrənilməsinə maraq göstərirlər. Çünki Naxçıvan dünyanın ilk yaşayış məskənlərindən biridir. İki şəhər mədəniyyəti bu torpaqda formalaşıb. Naxçıvan abidələri çox unikal bir abidədir.

- Naxçıvanda Nuh peyğəmbərin məzarüstü türbəsinin bərpası və onun barəsində qeyri-obyektiv şayiələr yayılıb. Bu barədə nə deyə bilərsiniz?

- Bu məzarüstü türbə barədə Naxçıvan MR Ali Məclis sədrinin sərəncamı var. Bu hüquqi bir sənətdir. Bir il bundan öncə guya tədqiqatçılıqla məşğul olan bəzi rus jurnalistləri Naxçıvana gəlib Gəmiqaya abidələrini və digər abidələri öyrənmək məsələlərini ortaya atmışlar. O dövrdə Andrey Polyakov müsahibələrinin birində belə bir fikir irəli sürmüşdür ki, guya Nuh peyğəmbərinin büstünü hazırlamışıq, bunu Gəmiqayada ucaldacağıq. Sonra internet saytlarında yayılan bəzi informasiyalardan məlum oldu ki, onların gəldiyi nəticə qeyri-obyektivdir, bəzi dairələrin marağına xidmət edir. Həmin mənbələrdə belə bir fikir də var idi ki, Naxçıvan şəhərində sovet hakimiyyəti illərində Nuh peyğəmbərin türbəsi dağıdılmışdı. Həmin dövrdə biz də bununla maraqlandıq, Nuh peyğəmbərin türbəsinin mövcud olması ilə bağlı bir çox tədqiqatlar apardıq. Və ilk növbədə Naxçıvan MR Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivində və Bəhruz Kəngərlinin ev muzeyində belə şəkillərə rast gəldik. İlk növbədə araşdırdıq ki, keçən əsrin 20-ci illərində, yəni 1919-20-ci illərdə məşhur realist rəssam Bəhruz Kəngərli Nuh peyğəmbərin türbəsinin sərdabə hissəsini 6 formada naturadan şəklini çəkmişdir. Lakin biz təkcə bununla kifayətlənmədik. Həmin şəkillərə istinad edərək bu yeri müəyyənləşdirməyə cəhd göstərdik və tarixi qaynaqlara müraciət etdik. Xüsusilə bir sıra rus müəlliflərinin əsərlərindən, orta əsr mənbələrindən istifadə etdik. Onlarda Nuh peyğəmbərin türbəsinin yerləşdiyi yer haqqında dəqiq coğrafi ərazilər göstərilirdi. Nikitin və Qriqoriyevin əsərlərində məlumat verilirdi. Bu məzar Naxçıvan şəhərində Köhnəqala ərazisində yerləşir. Bir də Bəhruz Kəngərlinin çəkdiyi şəkillərə diqqətlə baxdıqdan sonra doğrudan da türbənin giriş hissəsi günçıxan tərəfə, yəni şərq tərəfdən baxanda türbənin arxa tərəfində və yan tərəflərində Naxçıvan şəhərinin qala divarları, hətta Naxçıvan çayı və Arğıdağının uzaqdan da olsa, təsvirləri görünürdü. Bu əsas verdi ki, yeri dəqiqləşdirək. Bundan başqa Azərbaycanın ən məhşur ziyalılarından biri, f.e.n., Prezident təqaüdçüsü Lətif Hüseynzadə ilə əlaqə saxladıq. O, həmin əraziyə baxandan sonra dəqiq yeri göstərdi. Nuh peyğəmbərin məzarı bu ərazidə yerləşir. Hətta Lətif müəllim belə bir faktı açıqladı ki, keçən əsrin 20-30-cu illərində Nuhdaban adlı mərasim keçirilirdi. Nuhdaban yazılmış bir daş Əlincə qalasında saxlanırdı. Həmin daş Nuh peyğəmbərin məzarının yanına mərasim anında arabalarla gətirilirdi. Sonradan həmin daş Əlincə qalasına aparılıb orada saxlanılırdı. Lətif`б њккШ#1 ҐёЃ™ҐҐ¤əri Nuh peyğəmbərin türbəsinin Köhnəqala ərazisinə yaxın bir yerdə yerləşdiyini təsdiq edirdi. Tarix Etnoqrafiya və Arxeologiya institutunun əməkdaşı t.e.d., arxeoloq Vəli Baxşəliyevin rəhbərliyi ilə o ərazidə qazıntı işləri aparıldı və Nikitinin göstərdiyi əlamətlər tam üzə çıxdı. Nikitinin Naxçıvanla bağlı yazdığı məqalədə və xüsusilə XIX əsrin 80-ci illərində "Qafqaz" qəzetində çıxan bir məqaləsində də qeyd edirdi ki, bu türbə VIII əsrdə bərpa olunmuşdur. Əgər o vaxt bərpa olunan belə bir türbə varsa, onda bu türbənin tarixi çox qədimdir. Hətta bəzi mənbələrdə bu türbənin 5 min illik tarixə malik olduğunu söyləyən tədqiqatçılar da var. Bundan sonra biz bununla bağlı araşdırmalar apardıq və Naxçıvan MR Ali Məclisinə məlumat verdik. Əldə olunan nəticələrlə bağlı Ali Məclisin sədri qeyd olunan sərəncamı imzaladı.

- İsmayıl müəllim, onda bəs Naxçıvanın tarixi hansı dövrdən başlanır?

- Naxçıvan ən qədim yaşayış məskənlərindən biridir. Onun 3500 yaşı var. Naxçıvanda daş dövründən başlayaraq insanlar yaşamışlar. Bəzi mənbələrdə Naxçıvan şəhərinin eramızdan əvvəl 1539-cu ildə salınması haqqında fikirlər var. Orta əsr tarixçisi Stefan Orbelyanın fikirlərində bu özünü qabarıq göstərmişdir. Klavdi Ptolomeyin "Coğrafiya təlimi" əsərində bu barədə maraqlı fikirlər var. O, öz əsərində dünyanın 7 şəhəri sırasında Naxçıvan şəhərinin də adını çəkir. Bütün bunlar deməyə əsas verir ki, dünya daşqını zamanı bu ərazidə Nuh peyğəmbər olmuş və daşqın çəkiləndən sonra burada o yaşamış və nə qədər rəvayət də olsa, bu ərazidə Nuh peyğəmbərin qəbri İranın Mərənd ərazisində və Naxçıvan şəhərindən Şərura gedən yolun sağ sahilində həm bacısının, həm də həyat yoldaşının qəbirlərinin olması tarixi mənbələrdə öz əksini tapır.

- Bir neçə kəlmə də Naxçıvan MR-də aparılan arxeoloji memarlıq abidələrinin qorunması və bərpası barədə?

- Son illərdə MR-də abidələrimizin qorunması və bərpası istiqamətində bir sıra işlər görülüb. Bu ilin aprel ayında əməkdaşlarımız MR-in ayrı-ayrı rayonlarında, ilk növbədə Babək rayonunda, Naxçıvançayın sol sahilindəki ərazidə, sonra Culfa rayonu ərazisində, Kəngərli, Şərur, Şahbuz rayonlarında elmi ekspedisiyalar təşkil etmişlər. Ekspedisiya zamanı onların qarşısında bir vəzifə dururdu. O da qeydiyyat kartının doldurulmasıdır. Çünki qeydiyyat kartı ilk növbədə imkan verir ki, öyrənilən abidənin şəkli çəkilsin, tarixi, abidənin adı, mənsubiyyəti, mövcud vəziyyəti qeyd olunsun.

Bu pasportlaşma gələn ildə başa çatacaq. "Naxçıvan abidələri" ensiklopediyası üzərində iş aparırıq. Bu, təbii ki, torpaqlarımıza göz dikən məkrli qonşularımıza ən tutarlı cavab olacaq. Bu həm də sübut edir ki, bu günədək əldə olunan MR-dəki maddi və mədəniyyət nümunələri içərisində MR ərazisində ermənilərlə bağlı heç bir abidə aşkara çıxarılmayıb. Ərazimizdə olan abidələrimiz bu vilayəldə yaşayan sakinlərin ulu babalarımız tərəfindən min bir əziyyətlə yaradılan abidələrdir. Onlara heç kim sahib çıxa bilməz. Çünki abidələrimiz bizim ulu tariximizdir, onu da biz qoruyub-saxlayıb gələcək nəslə ərmağan etməliyik. Yoxsa bizim tariximiz itib batar. Müsahibə üçün çox sağ olun.

Biz də öz növbəmizdə inanırıq ki, MR də fəaliyyət göstərən arxeoloq alimlərimiz bundan sonra da vilayətimizin abidələrini, tarixini daha da dərindən öyrənib bizə çatdıracaqlar. Çünki tariximiz uludur, unudulmazdır. Biz onları yaşatmalıyıq.

Azad Azərbaycan.- 2006.- 13 sentyabr.- S. 3.