Mükərrəmoğlu M.

Azərbaycan xalçası xalqın maddi və mənəvi sərvətidir

Sənətşünaslıq doktoru, əməkdar mədəniyyət işçisi Röya Tağıyevanın “Azərbaycan xalçası məişətdə” kitabı haqqında qeydlər
Qarşımda çox qiymətli bir kitab var. Xalqımızın mənəvi dünyasını yaşadan xalçaçılıq sənətinə həsr olunmuşdur. Ümumiyyətlə, nəzərə alsaq ki, son illər milli xalçaçılıq sənətimizin öyrənilməsinə həsr olunmuş tədqiqat əsərləri çox nadir hallarda çap olunur, bu kitab əslində həmin boşluğu doldurmaq baxımından çox əhəmiyyətlidir. Röya Tağıyeva uzun illərdir ki, bu sənətin tədqiqi ilə məşğul olan alim kimi tanınmışdır. Azərbaycan xalçasının tarixi, müasir vəziyyəti ilə bağlı onun beynəlxalq tədbirlərdə etdiyi məruzələr çox böyük maraqla qarşılanmışdır. Məlumat üçün bildirək ki, Röya xanım uzun müddətdir Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinə rəhbərlik edir.
Onun “Azərbaycan xalçası” (1999) və “Nizami obrazları xalçalarda” (1991) adlı monoqrafiyaları xalçaçılıq sənətimizin tədqiqinə qiymətli töhfədir. “Azərbaycan xalçası məişətdə” adlı bu yeni kitabı isə bir növ əvvəlki tədqiqatlarının davamıdır. Kitabın girişində deyilir: “Tədqiqatda əsas məqsəd ənənəvi xalça terminologiyalarından çıxış edərək, xalçanı azərbaycanlıların məişəti və etnomədəni ənənələri kontekstində öyrənmək olmuşdur”.
Müəllifin fikrincə, Azərbaycan xalça sənəti, incəsənətin başqa sahələri kimi, özünün yüksəliş dövrünü yaşamış, bununla yanaşı, bu sənətdə ideya və obrazların bədii ifadə sistemlərinin əsl xalq ruhundan gələn əsaslarına sədaqəti qorunub saxlanılmışdır. Azərbaycan xalçasının zəngin bədii xüsusiyyətləri və forma əlvanlığı onun yaranma tarixindən müşahidə olunmuşdur. Kitabın “Azərbaycan xalçası milli və ümumbəşəri sərvətdir” adlı ilk bölməsində bu barədə geniş bəhs olunmuşdur. Müəllif yazır: “Arxeoloji tapıntılara görə, hələ tunc dövründə – ermazından əvvəl ikinci minillikdə, Azərbaycan ərazisində yumşaq xalça materiallarından istifadə etməklə, yüksək texnikası və bədii dəyərinə görə seçilən müxtəlif məişət əşyaları hazırlamağı bacarırdılar”.
Sonrakı əsrlərdə praktiki olaraq Azərbaycan xalqının həyat və məişətini özündə əks etdirən xalçaçılıq sənəti geniş sosial hadisə kimi nəzəri cəlb etməkdədir.
Oxucu kitabın bu bölməsində milli xalçaçılıq sənətimizin tarixinə bir növ ekskurs edəcək, həmçinin, xalqın varlığının, qürur hissinin göstəricisi olan Azərbaycan xalçasının bütöv bir bədii sistem kimi dərin təkrarolunmaz məzmunu, yüksək forma rəngarəngliyi haqqında da məlumat əldə edə biləcəkdir. Burada deyilir ki, XVIII əsrdən başlayaraq Azərbaycan ərazisində (Şimali və Cənubi Azərbaycan) lokal xalçaçılıq məktəbləri yaranmışdır. Bu gün Azərbaycan xalçaçılıq sənətində Quba, Şirvan, Bakı, Gəncə, Qazax, Qarabağ, Təbriz, Ərdəbil, Mərənd, Zəncan, Qaradağ, Urmiya, Marağa, Xalxal kimi məşhur xalça məktəbləri mövcuddur. Bölmənin sonunda müəllif yazır: “Hər bir xalq dünya mədəniyyəti xəzinəsinə özünün təkrarolunmazlığı və özünəməxsus milli xüsusiyyətləri ilə seçilən, dərin bəşəri mahiyyət kəsb edən, ağıl və zəka gücünə zənginləşdirdiyi bədii sərvətlərini bəxş edir. Xalqımızın zəngin təcrübəsini, ənənəsini, bədii istedadını özündə əks etdirən Azərbaycan xalça sənəti də belə mədəni sərvətlərdəndir”.
Mahiyyətcə daha çox diqqəti çəkən kitabın ikinci bölməsidir. Müəllif bu bölməni “Azərbaycan xalçası xalqın etnomədəni tarixi kontekstində” adlandırmışdır. Tədqiqatçı göstərir ki, azərbaycanlıların etnomədəni ənənələri öz kökü etibarilə çox qədim zamanlara — bəşəriyyətin ilkin ənənəsi ilə vahid Avrasiya etnosu ənənələrinin bilavasitə təmasda olduğu minilliklərə gedib çıxır. Müəllif həmçinin son vaxtlar meydana çıxmış etnomədəni və dil monogenezi konsepsiyası, daha doğrusu, dünya xalqları və mədəniyyətlərinin vahid bir kökdən əmələ gəlməsi ideyası ilə bağlı mülahizələrini də bildirir. Bu bölmədə qədim məxəzlərə istinadən mədəniyyətlərin bir-birinə təsiri, ayrı-ayrı təriqət və inanclar, bunların rəmzi və motivlərinin Azərbaycan xalçalarında izləri araşdırılır və müəllif bütün bunlara çağdaş sənətşünaslığın qarşısında duran tələblər baxımından yanaşır, Azərbaycan xalqının etnomədəni tarixi kontekstində təhlil edir.
Kitabın üçüncü bölməsi “Azərbaycan xalçası xalqın adət-ənənələri və məişəti kontekstində” adlanır. Müəllif yazır: “Xalqın etnomədəni və bədii ənənələri fərqli, bir-birindən təcrid olunmuş halda deyil, ilkin daxili ənənəyə və onun vasitəsilə digər xalqların mədəniyyəti, ənənələriylə birləşərək sirli, gizli, ezoterik özəklə sıx bağlılıq etno-mədəniyyətin və incəsənətin vahid, tam canlı orqanizmini təşkil edir”. Bu bölmədə sufi təriqətinin xalçaçılıq sənətinə təsirindən geniş bəhs olunur. Burada əsas diqqət magik qoruyuculara və kainatın səma qüvvələrinə nüfuz etməyə yönəldilmişdir. Rəmzlər vasitəsilə kosmik vəhdət ideyasının xalçaya köçürüldüyünü və onun naxışlarında öz əksini tapdığını əsaslandıran müəllif insanın səma rəmzləri ilə əlaqə yaradıb kainatın harmoniyasına qoşulduqda böyük uğurlar və xeyir əldə etdiyindən xalçanın da mühüm rol oynadığı sufizm mədəniyyətli mərasimlərin Azərbaycan xalqının köklü adətlərinə çevrildiyi qənaətinə gəlmişdir.
Bölmədə müəllif, həmçinin, xalçaların qoruyucu və ovsunlayıcı funksiyalarından da danışır. Eyni zamanda, xalçalarımızın qədimlərdən başlayaraq müasir dövrə qədər xalqımızın adət-ənənəsində və məişətində oynadığı rolu şərh edir, ondan istifadə olunması məsələsinə aydınlıq gətirir.
Müəllif kitaba “Xalça terminləri lüğəti”ni də əlavə etmişdir. Bu, xalçaşünaslıq tarixində ilk təşəbbüs kimi çox qiymətlidir.
Sonda verilmiş illüstrasiyalar kitabın ümumi məzmununu tamamlayır. “Biblioqrafiya” bölməsi isə kitabın böyük elmi axtarışların nəticəsi kimi ortaya çıxdığını təsdiq edir. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Lətif Kərimov adına Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin himayəsi ilə nəşr olunan bu kitabın redaktorları akademiklər Rasim Əfəndiyev və Teymur Bünyadovdur.

Xalq qəzeti.-2006.-27 sentyabr.- S. 6.