Səməndər N.
O, sənət fədaisi idi
Rasim Balayev: “Azərbaycan teatrında inqilab etmiş
Ədil İsgəndərovun sənəti hamımız
üçün məktəb olub”
Azərbaycan
mədəniyyətinin əsas qollarından biri də kino
və teatr sənətidir. Çox təəssüf ki,
hazırda mədəniyyətimizin bu vacib sahələri
müxtəlif səbəblərdən müəyyən
qədər iflasa uğrayıb. Ancaq Azərbaycan teatr
sənətində zaman-zaman adları incəsənət tariximizə
qızıl hərflərlə yazılan, xalqın
yaddaşında əbədi yaşayacaq görkəmli
sənətkarlar yetişib. Onlardan biri də doğum
günü yaxınlaşan Azərbaycan monumental
rejissurasının görkəmli siması, xalq artisti,
nıərhum sənətkar Ədil İsgəndərovdur.
Ə.İsgəndərov
Azərbaycan mədəniyyəti tarixində rejissorluq
sənətinin parlayan ulduzu olub. Ondan əvvəl
fəaliyyət göstərən rejissorlarımız olsa da,
Azərbaycanı onun, hüdudlarından kənarda tanıdan,
Azərbaycan teatrının adını
yüksəklərə qaldıran ilk milli rejissorumuz məhz
Ə.İsgəndərovdur. Əsl sənət fədaisi kimi
Azərbaycan teatr tarixinin zənginləşməsində
və inkişafında çox böyük xidmətləri
olan Ə.İsgəndərovun qoyduğu tamaşalar teatr
salnaməsində şanlı səhifələr
açıb. Böyük sənətkarın sənət
ömrünə nəzər salaraq, bəzi məqamlara
aydınlıq gətirmək məqsədilə bir neçə
tanınmış sənətkarla söhbətləşdik.
Cəfər Cabbarlı ilə dost idi
Ə.İsgəndərov
mədəniyyətimizin beşiyi sayılan qədim Gəncə
şəhərində dünyaya göz açıb. Teatr
sənətinə olan marağı hələ orta
məktəbi bitirməmiş onu Gəncədəki
"İşçi" klubunun dram dərnəyinin fəal
üzvünə çevirib. 1928-31-ci
illərdə Bakı Teatr Məktəbinin rejissor-aktyor
şöbəsində təhsil alarkən Milli Teatrın
səhnəsində qoyulan tamaşalarda kütləvi
səhnələrə çıxıb, epizodik rollar
oynayıb. Həmin illərdə o, görkəmli
dramaturq Cəfər Cabbarlı ilə yaxından dostlaşıb
və onun məsləhəti ilə teatr məktəbini
bitirdikdən sonra Moskvaya ali təhsil dalınca yollanaraq, Moskva
Dövlət Teatr Sənəti İnstitutunun rejissorluq
fakültəsinə daxil olub. Tələbəlik
illərində Moskva Bədaye Akademik Dram və Vaxtanqov
teatrlarında zəngin sənət təcrübəsi toplayıb
ki, bu da onun gələcək fəaliyyətində ciddi rol
oynayıb. Yəni Stanislavski üsulunu, Moskva Bədaye
Teatrının ənənəsini yaradıcı Şəkidə
Azərbaycan
səhnəsinə
gətirərək,
Azərbaycan
xalqının temperament və koloriti ilə
birləşdirib, milli ruhda inkişaf etdirən məhz
Ə.İsgəndərov olub. Böyük
sənətkar Bakıda və Moskvada təhsil
aldığı illərdə də
"İşçi" klubundan ayrılmayıb. Tətillərdə Gəncəyə gəlib
"İşçi" klubunda, C.Cabbarlının bir
çox əsərlərində uğurlu rollar oynayıb.
Moskvada institutun son kursunda oxuyarkən diplom
tamaşası hazırlamaq üçün Bakıya
göndərilib. O, 1935-ci ilin payızında Aleksandr
Korneyçukun "Platon Kreçet" əsərinin Mustafa
Mərdanov və Ülvi Rəcəb tərəfindən
"Polad Qartal" adı ilə təbdil edilmiş
variantını hazırlayıb. Sənətkarın
ilk işi hesab olunan bu tamaşa Moskvada çox yüksək
qiymətləndirilib.
"İsgəndərov
Teatrı"
Təhsilini başa vurduqdan
sonra Bakıya - Akademik Milli Dram Teatrına təyinat alıb. Sıravi
rejissor kimi fəaliyyətə başlayan
Ə.İsgəndərov Akademik Teatrda 1938-ci ildən baş
rejissor, bir müddət sonra isə bədii rəhbər kimi
çalışaraq, 1954-cü ildə teatrın direktoru
vəzifəsinə yüksəlib. 23
ilə yaxın bu teatrda necə deyərlər, "can
qoyan" sənətkarları elə bir səviyyəyə
qaldırıb ki, onu Ədil İsgəndərovun adı
ilə bağlayıb "İsgəndərov teatrı"
adlandırıblar. Milli teatrın köklərinə
dərindən bağlı olan, monumental romantik-realist teatr
məktəbini formalaşdıran Ə.İsgəndərov
Milli Dram Teatrının səhnəsində bir-birindən
uğurlu tamaşalar - "Vaqif (1938), "Xanlar" (1954),
"Fərhad və Şirin" (1941), "Otello" (1948),
"Aydın", (1940), "Xoşbəxtlər" (1940),
"1905-ci ildə" (1955), "Cavanşir" (1957),
"Şeyx Sənan" (1956) və başqa tamaşalar
səhnələşdirib. Onun qoyduğu
tamaşalarda səhnədə Azərbaycan
həyatının orijinal koloriti, torpağının zənginliyi
bütün əzəməti ilə canlanırmış.
Tükənməz enerjiyə, geniş fantaziyaya
malik olan sənətkarın yaradıcılığından
dramaturgiyanın inkişafını da təcrid etmək olmaz.
Xüsusilə 1938-ci ildə səhnəyə qoyduğu
"Vaqif çox böyük əks-səda doğurub. "Vaqif" böyük bir hadisə olduğu
kimi, həm də incəsənətdə xalq ruhunun əks
etdirilməsində yeni bir qələbə idi. 1959-cu
ildə Akademik Teatr Moskvaya Azərbaycan incəsənəti
dekadasına gedəndə Ə.İsgəndərov
"Otello" və "Fərhad və Şirin"
tamaşalarına ciddi "əl gəzdirərək"
hər iki tamaşanı premyera kimi təqdim edib. Tamaşalar Moskvada çox böyük uğur
qazanıb.
Mənəvi sarsıntılar
Səməd Vurğunun, Mirzə
İbrahimovun, Ənvər Məmmədxanlının, Sabit
Rəhmanın, İlyas Əfəndiyevin dramaturgiyadakı
inkişafında Ə.İsgəndərovun çox böyük
rolu olub. Gənc aktyor nəslinin
yetişməsində danılmaz xidmətləri olan professor
Ə.İsgəndərov əvvəl Bakı Teatr
Məktəbində, sonralar isə Azərbaycan Dövlət
Teatr İnstitutunda aktyor və rejissor sənətindən
dərs deyib. Bütün bunlarla
yanaşı sənətkarın həyatı heç də
hamar və ağrısız olmayıb. Dəfələrlə
özünə qarşı böyük haqsızlıqlarla
üzləşərək, xüsusən ömrünün
son illərində güclü mənəvi sarsıntılar
keçirib. Bəlkə də, dünyadan
bir qədər vaxtsız köçməsinə də
həmin mənəvi sıxıntılar "kömək
edib". 1960-cı ildə riyakar intriqanın
güdazına gedən sənətkarın yalnız
tutduğu vəzifədən deyil, teatrdan
uzaqlaşdırılması Akademik Milli Teatra ciddi zərbə
vurub.
Teatrdan gedəndən sonra
"Azərbaycanfilm" kinostudiyasında əvvəlcə
sıravi rejissor, 1966-74-cü illərdə isə kinostudiyanın
direktoru vəzifəsində işləyib. Rejissor kimi ancaq bir film
-"Əhməd haradadır" kinokomediyasını
çəksə də, bir çox filmlərdə -
"Məşədi İbad", "Romeo mənim
qonşumdur", "26-lar", "Arxadan zərbə",
"Uzaq sahillərdə", "Ulduzlar sönmür",
"Qanun naminə", "Mən rəqs
edəcəyəm"- də yaddaqalan obrazlar yaradıb. "Axırıncı aşırım" filmindəki
Kərbəlayi İsmayıl roluna görə xüsusi
mükafata layiq görülüb. Onun
oyununda aktyor oyun üslubunun estetik gözəlliyi, orijinallığı
seçilib, yaratdığı obrazlar koloriti və şirinliyi
ilə fərqlənib. Rejissor və aktyor sənətindəki
böyük nailiyyətlərinə görə
Ə.İsgəndərov bir çox dövlət mükafatlarından
əlavə ən yüksək fəxri adlara - əməkdar
incəsənət xadimi (1938), SSRİ xalq artisti (1959) adına layiq görülüb. 1974-cü
ildə "İzvestiya" qəzetində tamamilə
əsassız olaraq, xüsusi qərəzçiliklə
yazılmış bir məqalənin "qurbanı olub"
və yenidən tutduğu vəzifədən - "Azərbaycanfilm"in
direktorluğundan azad olunub. Bu hadisələr
çox təmiz və həssas qəlbli sənətkara
ağır mənəvi zərbə olub və o, ömrünün
son illərini çox incik yaşayaraq, 1978-ci ildə
dünyasını dəyişib.
"Azərbaycanfilm"dən
erməniləri uzaqlaşdırdı
Sevimli aktyorumuz, xalq artisti Rasim Balayev
Ə.İsgəndərovu xüsusi hörmət yə
məhəbbətlə xatırladı: "Ədil
İsgəndərov birbaşa mənim müəllim olmasa da,
onun sənəti hamımız üçün məktəb
olub. O, həm də bizim ilk milli rejissorumuzdur. O vaxtlar bizim
teatrda Tuqanov familiyalı tanınmış rejissor var idi. Öz rejissorlarımız olsa da, tanınmırdılar.
Birdən-birə gənc rejissor Ədil
İsgəndərov Azərbaycan teatrında demək olar ki,
inqilab etdi. "Vaqif", "Otello"
və digər bu kimi bir-birindən gözəl tamaşalar
qoyaraq teatrı yüksəklərə qaldırdı.
Mənə danışmışdılar ki, Moskvada
"Otello" oynanıldıqdan sonra Bondarçuk deyib ki,
əgər bilsəydim, Azərbaycanda belə "Otello"
var, o rola çəkilməzdim və deyilənə
görə, Moskvada həmin tamaşaya 10 dəqiqə
fasiləsiz ayaqüstə əl çalıblar. Ədil müəllimdə həm rəhbər,
həm aktyor, həm də rejissorluq istedadı
birləşmişdi. O vaxt Səməd Vurğun deyib ki,
"Vaqifi Vaqif edən Ədil İsgəndərov olub.
Əbəs yerə Azərbaycan teatrına
"İsqenderovskiy teatr" demirdilər ki! Həm
də teatrı məşhur adamlar, görkəmli teatr xadimləri
bu cür adlandırırdılar. Milli
kadrlar yetişdirən Ədil müəllim o vaxt
erməniləri "Azərbaycanfilm"dən
uzaqlaşdırdı. Deyirdi ki, gedin
"Ermənifilmdə işləyin. Həmin
dövrdə ermənilərin şikayəti üstün tutulurdu,
buna görə Mərkəzi Komitədən ona çox
sözlər gəldi, ancaq Ədil müəllim bütün
bunlara mətinliklə dözdü. Çox
baməzə, qayğıkeş insan idi. Mənə
də çox yaxşılığı keçib. O
vaxt "İzvestiya" qəzetində
Aktyor axtarışı
"ağrısı"nı
çəkmirdi
Teatrşünas İlham Rəhimlinin
dediklərindən: "Ədil İsgəndərov
Azərbaycan kino sənətinin milli kadrlarla təminatında
böyük işlər görüb. Onun rejissor
poetikasının ən başlıca prinsiplərindən biri
o idi ki, götürdüyü pyesdəki mürəkkəb
xarakterlərə aktyor axtarışı "ağrısı"nı çəkmirdi. O, həm
yaradıcılığına, həm də insani
xüsusiyyətlərinə dərindən bələd
olduğu aktyorlara, onların potensialına bab
gələ bilən repertuar qururdu, truppanın
gücünə uyğun pyesə müraciət edirdi.
Ədil İsgəndərova qədər heç bir rejissor
truppadakı öncül aktyorlar üçün üç,
beş, hətta yeddi illik
yaradıcılıq plan-prospektinin işlək və estetik
mexanizmini yaratmamışdı. İstər Rza
Əfqanlı, istərsə də Hökumə Qurbanova
üçün zirvəyə aparan sənət
qələbələri pilləsinin möhtəşəm,
fundamental özülünü məhz Ədil
İsgəndərov qoyub. O, həm də milli teatr
tarixində yeganə rejissordur ki, onun quruluş verdiyi “Vaqif”
tamaşası səhnədə 1000, "Fərhad və
Şirin" 450, "Xoşbəxtlər" tamaşası
isə 350 dəfədən artıq göstərilib".
Ədil müəllimin ruhu daim
bizimlə - onun tələbələrilədir
Ə.İsgəndərovun
tələbəsi, əməkdar artist Səidə Quliyeva
müəlliminin yoxluğunu Azərbaycan incəsənəti
üçün böyük itki hesab edir: "Ədil
müəllim böyük sənətkar, çox
gözəl insan olub. Mən onun yoxluğunu
teatr və incəsənət üçün çox
böyük itki sayıram. Baxmayaraq ki, 28
ildir o bizimlə deyil, onun ruhu daim bizimlə - onun
tələbələrilədir. Nə
qədər ki, onun tələbələri yaşayır,
nə qədər ki, Azərbaycan teatrı yaşayır,
Ədil müəllim də yaşayacaq. Ədil
müəllimin sənəti həm bizim, həm də
gələcək aktyor, rejissor nəsli üçün bir
məktəb və örnək olaraq qalacaq".
Olaylar.- 2006.- 13
sentyabr.- S. 14.