Bakıxanov T.

Muğam “Dügah”ın qısaca tarixi

Muğamlardan bir çoxunun, ələlxüsus sayla bağlı olanların hərəsinin iki adı var. Məsələn, "Segah", "Dügah", "Pəncgah", "Çahargah", bunlar not etibarilə tetraxorda əsasən sıra düzümü ilə əlaqədardır. Necə ki, qədim tarixi mənbələrin yazdıqlarına görə, yunanlar yeddi səma cisimlərindən hər birinin Pifaqor tərəfindən icad edilmiş 7 tondan birinə müvafiq olduğunu zənn edirlərmiş.

Yunanca:

1.Mi -Ay

2. Fa - Merkuri (Utarid)

3. Sol - Venera (Zöhrə)

4. Lya - Günəş

5. Si - Mars (Mərrix)

6. Do - Yupiter (Müştəri)

7. Re - Saturn (Zühəl)

Ərəbcə - İranca:

1. Nəva

2. Busəlik

3. Rast

4. Əraq

5. Uşşaq

6. Zirəfkənd

7. Rəhavi

Ümumiyyətlə notun tonları, eləcə də, əsas muğamlar sayılan məqamın (muğamın) sədaları yeddi göy planetinin məqam və hərəkətlərindən götürülmüşdür, ümumi muğamların sayı 12-dir. Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycanın alim, nəzəriyyəçi, musiqişünası Əbdülqadir Məraği (XIV əsr), Səfiəddin - Əbdül-mömün ibn Yusif-əl Urməvi (XIV əsr), Mir Möhsün Hacı Seyid Əhməd oğlu Qarabaği (Şuşadan) "Vüzuhül-Ərqam" ("Musiqi istilahlarının şərhi") adlı kitabında, yəni musiqi haqda yazıların şərhi adlı əsərlərində göstərilir ki, nəhayət 7 muğamdan doğan avaz göydə olan 12 bürcə işarətdir.

"Dügah"dan danışdıqda isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi "Dügah" onun əsl adı, yəni hansı məzmunu ifadə etməsindən asılı olan mənəvi həqiqi adı deyildir, onun əsl adı "Ruhül Ərvah"dır. Yəni ruhlar ruhu deməkdir. Onu Orta Asiyada olan Mavərinnəh qəsəbəsində yaşamış olan IX-X əsrin görkəmli musiqi alimi "Əbu Ətahi" adlı bir şairi cad etmiş, onu Məhəmməd peyğəmbərin adlarından biri olan, "Ruhül Ərvah" adlandırmışdır. Sonralar zaman keçdikcə həmin bu ad muğamın adından unudulmuşdur. Həmin muğamda "Mavərinnəh" və "Zəmin-Xarə" arasında bir guşə olaraq qalmışdır. Umumiyyətlə, "Zəmin-Xarə" qəsəbə adıdır. Əsl adı isə "Zəmin"dir, ləqəbi isə "Xarə"dir. "Xarə" I fars dilində yemək ərzağı deməkdir. Yeyilən şeyin 1 (azuqənin) adıdır. Çünki buranın təbiəti, yəni suyu, havası və torpağının münbitliyi bütün dünyada məşhur olmuşdur. Və eyni zamanda dünyanın ən nadir meyvəsi bu torpaqda bitirmiş, yəni heç elə bir meyvə olmayıbdır ki, bu torpaqda bitməmiş olsun. Məhz bu təbiət və torpağın münbitliyinə və qədim tarixi mənbələrin yazdıqlarına görə, hər bir dərdə buranın abu-havası dərman olduğuna görə buraya səyahətə gələn təbib və şair, alimlər bu yerə "Zərhin-Xarə", yəni sanki yeyilən "zəmin" adı vermişlər. Məsələn, Səmərqənd, yəni meyvəsi qənd kimi şirin olan deməkdir. Şüştər ipək deməkdir (əslində Tüştər -ərəbcə). Farslar deyirlər ki, "Şiştər", sonralar həmin söz "Şüştər" adını aldı. Musiqi özü məzmun etibarı ilə çox incə olduğu üçün ipək kimi hesab edilir. "Dügah" muğamı ilə əlaqədar olaraq 1936-cı ildə "Bakı Azərnəşr" nəşriyyatının musiqi sektoru tərəfindən "Dügah Dəstgahı" adlı muğam notu çap olunmuşdur. ASSR Xalq Komissarları yanında incəsənət işlər idarəsi başlığı ilə çap olunmuş muğam Sergey Mironoviç Kirovun işıqlı xatirəsinə ithaf olunub. Həmin muğamın klavirini fortepiano üçün yazanı mərhum bəstəkar Zakir Bağırov olmuşdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, "Dügah" muğamında əməkdar incəsənət xadimi, tarzən Mənsur Mənsurovun ifasından istifadə olunmuşdur. Nəşriyyatın musiqi redaksiyası çap olunmuş "Dügah Dəstgahı"nı "Rapsodiya" adlandırmışdır (yəni xalq musiqisinin əsasında yazılmış virtuoz instrumental əsər). Dügäh muğamı "Dərbaşt" ilə başlayaraq, ardı "Dügah", "Guşeyi-bayatı Qacar", "Ruhul-Ərvah", "Təsnif", "Mavərinnəhr", "Hüseyni", "Şikəsteyi-fars", "Təsnif", "Dilruba", "Təsnif", "Əraq", "Zəngi-şutur". "Raq və Dügah" ilə sona çatır. Çap olunmuş həmin muğamın redaktoru professor L.Rudolf, bədii tərtibatı rəssam S.Vlasov olmuşdur. Rəssam notun üz qabığında Azərbaycan milli ornamentindən ustalıqla istifadə edərək rəngarəng boyalarla işləmişdir. Yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, 1930-cu illərin ortalarında gənc bəstəkarlardan Qara Qarayev "Rast" muğamını, Tofiq Quliyev isə "Rast" və "Zabul segah" muğamını nota yazaraq 1936-cı ildə nəşr etdirmişdir. 1968-ci il, "Azərnəşr" nəşriyyatında Respublikanın xalq artisti Əhməd Bakıxanovun "Muğam, mahnı, rəng" adlı məcmuəsi çap olunmuşdur. Həmin məcmuədə "Salami" ritmik muğamın (tar ilə fortepiano üçün) şöbələrində "Dügah" muğamı istifadə olunmuşdur. Həmin muğamda istifadə olunan "Bayatı-türk", "Bayatı-Qacar", "Dügah", "Zəmin", "Şikəsteyi-fars" şöbələri istifadə olunmuşdur.

Beləliklə, yuxarıda adı çəkilmiş muğamların yazılışında fərq ondadır ki, "Salami" ritmik muğamı qısaca verilmişdir (yəni ixtisarla). Belə halda şö'bələrin tamam verilməsinə ehtiyac yoxdur. Buna baxmayaraq Əhməd Bakıxanovun 1930-cu illərdə tərtib etdiyi (tar üçün) muğam proqramında "Dügah" muğamı bütövlüklə daxil olaraq bir dərslik kimi istifadə olunardı.

Hal-hazırda "Dügah" muğamı ifaçıların repertuarından çıxıb, eləcə də tədrisdə islifadə olunmur. Acınacaqlı vəziyyətdir ki, gələcək nəsil bu muğamı unudacaqlar. Açıq söz: çox işlənən muğamlardan: "Rast", "Çahargah", "Bayatı-Şiraz", "Humayun", "Şur", "Şahnaz" tədrisdə və eləcə də instrumentalçı və xanəndələrin repertuarına daxildir. Peşəkar muğam ifaçılarının şifahi muğamlarımızı yaşatmaq onların müqəddəs borcudur.

Mən də bir bəstəkar olaraq beş simfonik muğam yazmışam. Onlardan "Nəva", "Humayun", "Rahab", "Şahnaz" və "Dügah"dır.

Yəqin ki, musiqisevərlər həmin muğamları radio və televiziya vasitəsilə dinləyiblər. Bu yaxınlarda Əhməd Bakıxanovun yazdığı "Salami" ritmik muğamını tar ilə kamera orkestri üçün işləyib bitirmişəm (yəni "Dügah" muğamı olmaq şərti ilə). Əsər ilk dəfə olaraq respublikanın xalq artisti, professor, dünya şöhrətli tarzən Ramiz Quliyevin ifasında səslənəcəkdir.

Ekspress.- 2006.- 16-18 sentyabr.- S. 19.