Çingiz Abbas

Üzeyir bəyin son harayı

Bəli, bu son haray, son fəryad idi! Baş verə biləcək faciədən Üzeyir bəy dəhşətə gəlirdi. Vətənin vəziyyəti çox ağır idi. Ermənilərin xəyanəti nəticəsində az qala bütün Azərbaycan ordusu Qarabağın müdafiəsinə göndərilmişdi. Digər tərəfdən də tez-tez baş verən və uzun sürən kabinə böhranları dövləti iflic halına salmışdı. Belə bir halda kiminsə hökumətə və millətə xəyanətini Üzeyir bəy heç kəsə bağışlaya bilmirdi.
Oxuculara təqdim etdiyimiz məqalə “Azərbaycan” qəzetinin 28 mart 1920-ci il tarixli sayında dərc edilmişdi. Deməli, Azərbaycanın rus qoşunları tərəfindən işğalına hələ düz bir ay qalırdı. Məhz buna görə də Üzeyir bəy bütün azərbaycanlıları — dövlət nümayəndələrini, parlaman deputatlarını cılız hisslərdən, şəxsi mənafelərdən əl çəkməyə, vətən və istiqlaliyyət naminə bütün dedi-qoduları, xırda inciklikləri bir yana qoyub, vahid bir tən kimi birləşməyə çağırırdı.
Qəribə olsa da son, çox ciddi, hərarətli məqalələri Üzeyir bəy imzasız dərc etdirmişdi. Bunu da qeyd edim ki, Üzeyir bəy 1918-ci ilin 25 oktyabrından 1920-ci ilin 28 aprelinə qədər “Azərbaycan” qəzetində çıxan 130-a yaxın müxtəlif janrlı yazılarını açıq və örtülü imzalarla nəşr etdirmişdir. Ordan-burdan başlıqlı felyetonlarını “filankəs”, Parlamandan “Təəssürat” adlı reportajlarını “Üzeyir”, teatr tamaşaları haqqındakı tənqidi yazılarını “Mizrab” və 25 mart 1920-ci ildən yazmağa başladığı çox orijinal felyetonlarını isə sərlövhədə “Zurna”, yazının sonunda “Çı” şəkilçisi ilə imzalamışdır. Yalnız “Azərbaycan” qəzetinin 28,29,30 mart və 9,11 aprel 1920-ci il tarixli nömrələrində çıxan beş məqaləni imzasız vermişdir! Nədir bunun səbəbi? Bəlkə Üzeyir bəy yazdıqlarının çox kəskin, ittihamçı ruhundan və bunun sonrakı nəticələrindən qorxub çəkinmişdir? Xeyr, bu qələm sahibinin Allahdan başqa heç kəsdən qorxusu-ürküsü yox idi. Lazım gələndə hər kəsin layiqli cavabını verirdi.
Bizcə, Üzeyir bəyin son məqalələrinə imza qoymamasının əsas səbəbi bu yazılara oxucu marağını artırmaq olmuşdur. Bütün yazıları həmişə imzalı görən oxucular “Azərbaycan”da baş məqalələri imzasız görəndə, yəqin ki, təəccüblənmiş, onları daha maraqla izləmiş, məna və mahiyyətini daha dərindən dərk etməyə çalışmışlar. Şübhəsiz, Üzeyir bəyə də lazım olan məhz bu idi.
Hörmətli oxuculara hər il olduğu kimi, bu il də böyük vətəndaşımız Üzeyir bəyin anadan olduğu günü qeyd edərək, onun imzasız dərc etdirdiyi beş məqaləsindən birini —birincisini təqdim edirəm.
Onu da təkrarən deyirəm ki, bu qiymətli yazıların Ü.Hacıbəyliyə məxsusluğu heç bir şübhə doğurmur. fikrimizi bir daha təsdiqləmək üçün bu məqalədəki “...biz rus generalının çəkməsi altında inildəmək istəmədiyimiz kimi, rus mujikinin təpiyi altına da girməyə razı ola bilməyəcəyik” — deyən Ü.Hacıbəyli bu fikri “Zurna” adlı felyetonların sonuncusunda daha aydın, daha yumorlu, duzlu-məzəli bir dillə belə ifadə edirdi: “Mən demirəm ki, Nikolay hökuməti ilə Lenin hökuməti arasında təfavüt yoxdur. Xeyr! Təfavüt vardır və özü də bundan ibarətdir ki, nikolaylar və generallar hökuməti bizə həmişə “isvoloç” deyib, atamıza söyərdilər, — mujik və raboçi hökuməti də məşhur rus söyüşü ilə anamıza söyəcəkdirlər”.
Göründüyü kimi, imzasız məqalədəki fikirlə “Zurna” felyetonundakı fikir bir-birilə üst-üstə düşür. Bu, Üzeyir bəyin son felyetonu idi və “Azərbaycan” qəzetinin 25 aprel 1920-ci il tarixli nömrəsində dərc edilmişdi. Vətənimizin işğalına iki gün qalırdı... Üzeyir bəyin nələr çəkdiyi aydındır...
Odur ki, bu böyük jurnalistin 1918-1920-ci illərdəki misilsiz yaradıcılığını bir toplu halında çap edib bugünkü nəslə çatdırmaq vacibdir. Yalnız bu halda Üzeyir bəyin kimliyi tam halda üzə çıxar, bu qarabağlı balasının daşnaklar barədə yazdığı həqiqətlər Qarabağ uğrundakı mübarizəmizə böyük kömək olar.
Sağ ol, Üzeyir bəy, ruhun şad olsun, qəbrin nurla dolsun!

Ədəbiyyat qəzeti.-2006.-15 sentyabr.- S. 2.