Babayeva T

Qazaxlar "Arşın mal alan"dan zövq alırlar
"Yuğ" növbəti teatr bayramından qayıdıb

Azərbaycan xalqının bütün dünyada tanınan qədim musiqi sənətinin tarixinə dair bir sıra yazılı abidələr hələ də əlyazma şəklində dünyanın müxtəlif muzey və kitabxanalarında ətraflı tədqiqatdan kənarda qalmışdır. Müstəqilliyini bərpa etmiş xalqımız üçün bu gün bu əsərlərin toplanıb nəşr edilməsi, araşdırılması və təbliği məsələləri çox aktualdır.

Azərbaycan muğamı bu gün özünün yeni canlanma, dirçəliş dövrünü yaşayır, Azərbaycan muğamının UNESCO-nun qərarı ilə dünya mədəniyyətinin misilsiz dəyərə malik şifahi mədəni sərvətləri sırasına daxil edilməsi sevindirici hadisədir. UNESCO-nun şifahi və qeyri-maddi irsin qorunması üzrə konvensiyası ənənələri qoruyub-saxlamaq və yaşadıb-inkişaf etdirmək kimi ali məqsədlərə xidmət edir. Azərbaycanda bu işi həyata keçirmək üçün UNESCO-nun xoşməramlı səfiri, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, millət vəkili Mehriban xanım Əliyeva dəyərli işlər görmüşdür. Hal-hazırda muğam haqqında böyük layihələr həyata keçirilir. Bunlar "Muğam-irs", "Muğam-dəstgah", "Muğam-ensiklopediya", "Muğam-internet", "Muğam-antologiya" və s. layihələrdən ibarətdir. Musiqi tariximizə dair üç misilsiz əsərin AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən tərcümə edilərək, çap edilməsi də bu möhtəşəm layihənin mühüm bir hissəsidir.
Bu yaxınlarda "Şərq-Qərb" nəşriyyatında nəfis şəkildə çap edilən bu üç əsərdən ikisi XIII əsrin böyük Azərbaycan alimi, musiqiçisi, Şərqdə "sistemçilik" adı ilə məşhur olan məktəbin banisi, bəstəkar, şair, mahir ifaçı, yeni alətlərin ixtiraçısı, gözəl xəttat Səfiyəddin Əbdülmömin ibn Yusif ibn Faxir əl-Urməviyə (1217-1294) məxsusdur.
Səfiyəddin Urməvi 1217-ci ildə Azərbaycanın qədim elm və mədəniyyət mərkəzlərindən olan Urmiya şəhərində anadan olmuş, ilk təhsilini doğma şəhərində, Böyük məscid yanındakı mədrəsədə almışdır. O, təhsilini davam etdirmək üçün o vaxt İslam dünyasının elm və mədəniyyət mərkəzi olan Bağdada getmiş və Müstənsəriyyə mədrəsəsinin fiqh (İslam hüququ) fakültəsinə daxil olaraq, oranı bitirmişdir. Urməvinin müasiri, tarixçi Həsən əl-Ərbilimin dediyinə görə, Səfiyəddin ərəb dilini, tarixi, fəlsəfəni, ədəbiyyatı və başqa fənləri gözəl bilirdi və kamil xəttat kimi yetişmişdi. Ud çalmağa da çox meyl göstərirdi. O vaxt Şərqin mədəniyyət və elm mərkəzi olmuş Bağdadda Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərindən çoxlu azərbaycanlılar gəlirdilər. Təkcə elə Urmiyadan Bağdada Əbu-Bəkr Urməvi, Əbulqənaim Urməvi, Məhəmməd Urməvi, Əbülfəzl Urməvi, Əbu Qeyb Urməvi, Tacəddin Urməvi kimi görkəmli alimlər gəlmiş, yaşayıb-yaratmışlar. Bunların arasında Səfiyəddin Urməvinin xüsusi yeri var idi.
Abbasilər sülaləsinin sonuncu, 37-ci xəlifəsi (xəlifəliyi: 1242-1258) Səfiyəddini sarayına dəvət etmiş, kitabxananın açarını ona tapşırmış, ona istədiyi kitablardan istifadə etmək imkanı vermişdir. Urməvi ən əvvəl mahir xəttat kimi məşhur olmuşdur. Səfiyəddinin xəttatlıq və nəqqaşlıq bacarığı bütün Şərqdə yayılmış, o dövrün ən gözəl xəttatı adını almışdı.
"Məcmui-məxtut" adlı kitabda Səfiyəddinin musiqi məharətinə dair oxuyuruq: "Sözsüz ki, Səfiyəddin musiqi sənətində kamala yetmişdir. O, nəğmə qoşub mahnı bəstələməkdə, muğam çalmaqda, yeni nəzəri mülahizələr söyləməkdə fövqəladə qüdrətə malik şəxsiyyətdir. O, musiqi işarələrini (notu) ortaya çıxaran ilk alimdir".
Alimin məktəbini bitirən tələbələr sonradan bütün Şərqdə tanınmış musiqiçilər olmuşlar. Ud alətində mahir ifaçı olan Səfiyəddin bu aləti təkmilləşdirmiş, həm də iki gözəl musiqi alətinin ixtiraçısı olmuşdur. Onlardan biri qaponabənzər nüzhə, ikincisi isə qövsi ud olan musiqi alətidir.
1258-ci ildə monqol xanı Hülaku Abbasi xəlifəsi əl-Müstəsimi və onun övladlarını öldürərək Abbasilər xilafətinə son qoydu. Bu vaxt Səfiyəddinin həyata keçirdiyi ağıllı tədbir nəticəsində Bağdadın onun yaşadığı məhəlləsinin əhalisi qırğından xilas olmuşdur. Hülakü xanın hüzuruna çağırılan Səfiyəddin özünü ağıllı və mərdanə aparır. Səfiyəddinin udda çalmağı, geniş biliyi Hülakü xanın xoşuna gəlir və o Səfiyyədinə şəhərin və qalalardan birinin idarəsini təklif edir. Lakin Səfiyəddin bundan imtina edir və yalnız özünün yaşadığı kəndlə kifayətlənir. Sonralar ona bağışlanan bu kənd də əlindən alınmışdır.
Elxanilər dövründə Baş nazir Şəmsəddin Məhəmməd Cüveyni Səfiyəddini Bağdad divanxanasının rəisi təyin edir. Sarayda Səfiyəddin böyük maaş alır. Bu vəzifədə bir neçə il işlədikdən sonra 70-ci illərdə Təbrizə göndərilir. Burada Cüveyninin xahişi ilə onun oğullarının təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olur. Lakin 1284-cü ildə Cüveyni ailəsi faciə ilə üzləşir. Cüveyni qardaşlarının ölümündən sonra alimin vəziyyəti tamamilə dəyişir. Hər bir himayədən məhrum olan Səfiyəddin Urməvi qoca yaşlarında yenidən vətəni tərk etməyə məcbur olur və Təbrizdən Bağdada qayıdır. Gəncliyində şöhrət və sərvət içində yaşayan Urməvi həyatını yoxsulluq içində bitirir. Şikayət əsasında, guya 300 dinar borca görə böyük alim Bağdad qazısının məhbəsinə salınır və 1294-cü ilin 28 yanvarında 77 yaşına çatmamış həbsxanada vəfat edir.
Səfiyəddin Urməvinin ayrıca kitab halında çap edilmiş "Kitabül-ədvar" əsərini filologiya elmləri namizədi Müqəddəs Payızov ərəbcədən tərcümə etmişdir. Ön sözün müəllifi, professor Zemfira Səfərova əsər haqqında yazır: "Kitabül-ədvar"da bütün araşdırılan problemlərin mərkəzində Şərq müsiqisinin lad sistemi durur. Urməvi bu əsərində ilk dəfə "ədvar", yəni dövrlər, dairələr terminini musiqişünaslığa daxil edərək, onu lad mənasında işlədir. "Məqam-muğam" terminləri isə sonralar yaranıb işlənmişdir. Səfiyəddin Urməvi risalədə on iki ənənəvi laddan, onların intonasiya əsaslarından, tetraxord və pentaxord kimi özəklərindən bəhs edir, intervalları nəzəri cəhətdən müəyyən edir, onların keyfiyyətini göstərir və qrafik şəkillərini çəkir, həmçinin 84 dairənin cədvəlini verir".
"Kitabül-ədvar" risaləsinin fəsilləri içində estetikaya aid problemlərə də rast gəlirik. On dördüncü fəsildə ladların, muğamların emosional təsirindən danışılır. Hər ladın insanın qəlbinə müxtəlif cür təsiretmə gücündən danışdıqdan sonra müəllif həmin fəsildə çox mühüm məsələyə - hər ladın ona uyğun olan şeirlə əlaqələndirilməsi məsələsinə də toxunur.
S.Urməvinin ayrıca kitab halında çap edilmiş "Şərəfiyyə risaləsi" adlı ikinci əsərini ərəbcədən Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı Hacı Müzafəddin Əzizov tərcümə etmişdir. Bu əsər "Kitabul-ədvar"la bərabər Azərbaycan musiqişünaslığının təməlini qoymuşdur.
Alim bu əsərini Təbriz şəhərində yazmış və istedadlı şagirdi Şərəfəddin Haruna ithaf etmişdir. S.Urməvi özü "Şərəfiyyə risaləsi"nin yaranma səbəbləri barədə belə yazır: "Bu risalə Yunanıstanın qədim müdriklərinin irs qoyub getdikləri üsullardan istifadə edilərək və onlara faydalı artımlar əlavə olunaraq tərtib edilmiş kompozisiya nisbətləri haqqındadır."
Qərb alimləri S.Urməvinin risalələrini nadir əsərlər hesab edərək, Avropa dillərinə çevirmiş, onlar haqqında araşdırmalar aparmışlar. Görkəmli fransız alimi B.R. d Erlanje özünün altıcildlik "Ərəb musiqisi" adlı tədqiqatının üçüncü cildində Səfiyəddinin ilk əsəri "Kitabül-Ədvar"la bərabər, "Şərəfiyyə risaləsi"nin də fransız dilinə tərcüməsini vermişdir. İngilis alimi Corc Farmer həmin cildə yazdığı ön sözdə deyir: "Səfiyəddin Urməvinin adı ərəb musiqi tarixinin səhifələrini işıqlandıran, ona nur saçan adlardandır. "Kitabül-ədvar" və "Şərəfiyyə"nin müəllifi, doğrudan da, "sistemçilik" məktəbinin yaradıcısıdır. Ondan sonra gələn bütün ərəb, fars və türkdilli müəlliflərin hamısı alimin nəzəriyyəsinin davamçılarıdır".
S.Urməvinin "Şərəfiyyə risaləsi"nin əlyazmasının nəşri həm risalənin bəşəri dəyərinə, məzmununa, qaldırılan nəzəri problemlərə görə, həm də gözəl xəttat Səfiyəddinin özünün əlyazması olduğuna görə xüsusi önəm daşıyır. Qeyd edək ki, kitaba əsərin fotofaksimilesi də əlavə edilmişdir və oxucu indi ustad S.Urməvinin gözəl xəttini seyr etmək imkanına malikdir.
Musiqi nəzəriyyəsinə dair çap edilmiş "Musiqi məcəlləsi" adlı üçüncü əsərin müəllifi XV əsr Azərbaycan alimi Fətullah Şirvanidir. Əsəri ərəb dilindən Əmirşah Əmirəhmədov tərcümə etmişdir.
Fətullah Şirvani istedadlı müsiqişünas alim olmaqla bərabər, həm də riyaziyyat, həndəsə, astronomiya, coğrafiya, biologiya, ədəbiyyat və s. sahələrdə böyük uğur qazanmışdır. Onun musiqi, kəlam, təfsir, astronomiya və riyaziyyata dair risalələri və şərhləri məşhurdur. Fətullah Şirvani 1417-ci ildə Şamaxıda anadan olmuş, ilk təhsilini doğma şəhərdə almışdır. Şamaxıdan sonra o, Şirazda və Tusda təhsilini davam etdirmiş, 1435-ci ildə Səmərqəndə getmiş, məşhur atsronom-alim Uluqbəyin açdığı mədrəsədə dərs demişdir. O Uluqbəyin "Əl-Ənvar li ə mali-əbrar" əsərinə fars dilində şərh yazmış və müəllifə bağışlamışdır.
Fətullah Şirvani 1453-cü ildə İstanbulda özünün məşhur "Məcəllə fil-musiqa" əsərini Fateh Sultan Məhəmmədə təqdim etmişdir. Alim II Murad dövründə (1421-1451) Anadoluya getmiş və Kasitamonuda Candaroğlu İsmayıl bəyin qonağı olmuş, bir müddət orada qalmış və dərs demişdir.
1465-ci ildə Fətullah Şirvani həcc ziyarətinə getmiş, 1467-ci ildə bir müddət Məkkədə qalmış və orada dərs demişdir. Məkkədən sonra o, Qahirəyə, sonra İstanbula getmiş, burada dərs demiş, yaradıcılıqla məşğul olmuşdur.
Həyatının sonunda Fətullah Şirvani vətəninə qayıtmış və 1486-cı ildə Şamaxıda vəfat etmişdir.
F.Şirvaninin "Məcəllə fil-musiqa" ("Musiqi məcəlləsi", yəni, "Musiqi məcmuəsi, toplusu") əsəri onun musiqi sahəsində məlum olan yeganə əsəridir. Alim bu əsərini Sultan Muradın oğlu II Sultan Məhəmmədə ithaf etmişdir. Alim "Məcəllə"də qaynaq kimi böyük alimlərdən İbn Sinanın, S.Urməvinin yaradıcılığına, Nəsirəddin Tusinin əsərlərinə və başqa görkəmli alimlərin irsinə müraciət edərək, onlardan sitat gətirir. Bu da onu göstərir ki, Fətullah Şirvani görkəmli sələflərinin yaradıcılığına yaxşı bələd idi və onları yüksək qiymətləndirirdi.
Musiqi tariximizdə mühüm rol oynayan bu üç əsərin tərcümə edilərək müasir oxuculara, mütəxəssislərə çatdırılmasında orta əsrlər ərəb dilinin gözəl biliciləri olan tərcüməçilərin -M.Payızovun, M.Əzizovun, Ə.Əmirəhmədovun xidmətlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Hər üç kitabın ixtisas redaktoru, əməkdar elm xadimi, professor Zemfira Səfərova əsərlərə dəyərli ön söz və şərhlər yazmış, bununla ciddi tədqiqat işini yerinə yetirmişdir. Kitabların ümumi redaktoru filologiya elmləri doktoru Məmməd Adilovdur.
Adıçəkilən əsərlərin nəşri mütəxəssislər və muğamşünaslar üçün qiymətli töhfədir.

Xəzər.- 2006.- 23 sentyabr.- S. 19.