Xəlilzadə F.

Qafqazın qocaman sənət ocağı

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 30 avqust 2006-cı il tarixli sərəncamında İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının 125 illik yubileyinin keçirilməsi qərara alınmışdır. Dövlət başçısının imzaladığı sərəncamda deyilir: "Görkəmli ictimai xadim, ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərlinin təşəbbüsü və yaxından köməyi ilə 1886-cı ildə dahi Mirzə Fətəli Axundovun "Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah" əsərinin tamaşaya qoyulması İrəvan Azərbaycan Teatrının təşəkkülünə güclü təkan vermişdir. Teatr XIX əsrin sonlarında əhalisinin böyük əksəriyyəti azərbaycanlılardan olan İrəvanda özünün maraq doğuran repertuarı ilə tamaşaçıların dərin rəğbətini qazanmışdır".
1928-ci ildə dövlət statusu alan İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı 1935-ci ildən görkəmli dramaturqumuz Cəfər Cabbarlının adını daşıyır. Bu teatrın milli mədəniyyətimizin tərəqqisində böyük xidmətləri var. Onun qazandığı uğurları Azərbaycan mədəniyyətinin böyük bir parçası hesab etmək olar.
İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı həqiqətən kəşməkəşli sənət yolu keçmiş, ziddiyyətli münasibətlərlə, qadağalarla, məhdudiyyətlərlə, təqib və təzyiqlərlə üzləşmişdir. Yarandığı gündən Azərbaycan mədəniyyətinin tərəqqisində fəal iştirak etməyi özünə deviz seçən bu fədakar kollektiv bir növ millətimizin yaşadığı taleyi öz həyatında əks etdirmişdir. Uzun illər Ermənistanın müxtəlif rayon və kəndlərində tamaşalar göstərən İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı soydaşlarımızın çox intizarla gözlədiyi, sevdiyi kollektivlərdən biri olmuşdur. Azərbaycandan mədəniyyət xadimlərinin çox az-az təşrif buyurduğu bölgələrdə İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı mədəniyyətimizin təqdimi və təbliği ilə əlaqədar sözün həqiqi mənasında böyük cəfakeşlik və fədakarlıq göstərmişdir.
Ötən əsrin 60-70-ci illərinin xatirələri indi də yaddaşlardan silinməyib. Kəndə xəbər yayılmışdı ki, İrəvandan artistlər gəlib, teatr göstərəcəklər. Cəfər Cabbarlının "Aydın" pyesinin tamaşasını ilk dəfə bu teatrın təqdimində gördük. Əsər elə təsirli hazırlanmışdı ki, o il kənddə dünyaya gələn uşaqların çoxunun adını Aydın və Gültəkin qoydular. Kənd klubunda teatr göstərmək üçün o qədər də əlverişli şərait olmadığından aktyorlar bayırda xüsusi çadırlarda geyinmə-soyunma "otaqları" düzəltmişdilər. İrəvan teatrı belə çətin və ağır şəraitdə işləyirdi. Amma bir gün də olsa öz fəaliyyətini dayandırmaq, əzablardan usanmaq, qaçmaq fikrində olmamışdı.
Təəssüf ki, 1947-ci ildə Stalin hökumətinin qərarı ilə Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların köçürülməsi ilə bağlı müdhiş bir tədbir həyata keçirildi. 1948-ci ildə soydaşlarımız ata-baba ocaqlarından kütləvi deportasiyaya məruz qaldılar. Bu qəddarlıq İrəvan teatrının da taleyindən yan keçmədi. Həmin illərdə bağlanmaq məcburiyyətində qalan teatr yalnız 1967-ci ildə öz işini bərpa edərək yenidən fəaliyyətə başladı. Milli-mənəvi dəyərlərimizin təbliğində, klassik və müasir dramaturqlarımızın əsərlərinin tamaşaya qoyulub Ermənistanda yaşayan soydaşlarımıza təqdim edilməsində İrəvan teatrının misilsiz xidmətləri var.
1988-ci ildə ermənilərin başladığı işğalçılıq siyasətinin ağır zərbələrini alanlardan biri də bu teatrın kollektivi oldu. Həmin ildən Bakı şəhərində məskunlaşan İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı üzləşdiyi ən ağır əzabları, çətinlikləri dəf edərək yaşamaq, fəaliyyət göstərmək niyyəti ilə teatrsevərlərin diqqətini çəkmək üçün öz həyatını çətinliklə yaşamağa başladı. Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında, təşəkkülündə özünəməxsus xidmətləri olan belə bir fədakar kollektivin yubileyinin dövlət səviyyəsində keçirilməsi təqdirə və alqışa layiqdir. Sərəncamda deyildiyi kimi, İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı milli teatr sənətimizin inkişafında mühüm yer tutur və o, Qafqazın qocaman sənət ocaqlarından biridir. Dövlət başçısının sərəncamına əsasən şərəfli və zəngin tarixə malik məşhur sənət ocağının 125 illik yubileyi 2007-ci ildə qeyd ediləcək. Bu yubileyin layiqincə keçirilməsi üçün sərəncamda müxtəlif təşkilatlar qarşısında xüsusi vəzifələr qoyulmuşdur. Hazırda Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti sərəncamdan irəli gələn məsələlərin həlli ilə məşğuldur. Mədəniyyət və turizm, təhsil nazirliklərində, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında, Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqında yubileyə həsr olunmuş tədbirlərin birgə planı hazırlanır.
Əməkdar mədəniyyət işçisi, tarixçi-alim İsrafil Məmmədovun apardığı araşdırmalar nəticəsində İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının yaşı ilə əlaqədar bir sıra maraqlı faktlara rast gəlmək olur. O, "İrəvan teatrının neçə yaşı var?" adlı bir məqaləsində əldə etdiyi faktlar əsasında yazır: "1882-ci il aprelin 10-da İrəvanda çıxan "Çələk" qəzetində peşəkarlıqla yazılmış bir məqalə dərc olunub. Bu məqalədə kasıb tələbələrə kömək məqsədilə Azərbaycan türklərinin dilində "Tamahkarlıq düşmən qazanır" pyesi "ikinci dəfə oynanıldı" yazılıb. Görünür, müəllif hər iki tamaşanı seyr edibmiş. Bu əsərin ikinci dəfə tamaşaya qoyulması faktı mənə bu qənaətə gəlməyə əsas verir ki, İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı 1882-ci ildən də əvvəl yaranıb, həmin pyes bu teatrın səhnəsində birinci dəfə ancaq 1980-ci ildə oynanılıb. Çünki səhnədə təbii oyunu ilə hamını valeh etmək, tamaşaçını heyran qoymaq məharəti heç vaxt birdən-birə yarana bilməzdi. Hətta ermənilərin özlərinin yazdığı başqa faktlardan da məlum olur ki, İrəvanda Azərbaycan teatrının təşəkkülü çox qədimdən başlayıb. Təsəvvür edin ki, peşəkar teatrın yaranmasına gələn yolların başlanğıcı 1827-ci ildə Hüseyn xanın sarayında tamaşaya qoyulmuş "Ağıldan bəla"dan başlanıb. Hətta Nəcəf bəy Vəzirov 1875-ci ildə İrəvanda "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" məzhəkəsini də yazmışdır. Həvəskar aktyorlar isə bu tamaşalarda iştirak etmişlər. Peşəkar teatr tarixi kimi İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının yaranması 1882-ci ilə aid edilir. Bu teatrın rəsmi dövlət statusu aldıqdan sonra, daha doğrusu, ikinci dəfə fəaliyyətə başlayanda (1967) ilk direktoru Əziz Süleymanov olub. Onun atası Yunis Nuri ötən əsrin 30-cu illərində aktyorluq etmiş, bu teatrın inkişafında böyük fədakarlıq göstərmişdir. Həmin illərdən teatrın baş rejissoru Tofiq Ağayev olmuşdur. 1968-ci ildə teatra dramaturq Hidayət Orucov rəhbərlik etmişdir. 1983-cü ildən teatr qaçqınlıq həyatına qədəm qoyanadək onun direktoru Yunis Süleymanov olmuşdur. 1989-cu ildə teatra Vidadi Əliyev rəhbərlik etmiş, 2000-ci ildən İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının direktoru İftixar Piriyevdir.
Vaxtilə bu teatrın səhnəsində çox müqtədir rejissorlar, dramaturqlar, aktyorlar fəaliyyət göstərmişlər. İndi onların çoxu haqq dünyasına qovuşub. Bu şanlı yubiley münasibətilə teatrın tarixində mühüm xidmətləri olan sənətkarları yad etmək borcumuzdur: Firudin bəy Köçərli, Yunis Nuri, Abbasqulu Tağıyev, Cəmil Əliyev, Əli Zeynalov, Baxşı Qələndərli, Ətayə Əliyeva, İsmayıl Dağıstanlı, Kazım Ziya, Zemfira Əliyeva, Əsgər Yusifzadə və başqaları.
Doğma şəhərdən didərgin düşən teatr hazırda Bakıda - Hüseynqulu Sarabski adına mədəniyyət sarayında məskunlaşıb. Teatrın geniş və əhatəli şəkildə fəaliyyət göstərməsi üçün mədəniyyət sarayında o qədər də şərait yoxdur. Amma bütün çətinlikləri dəf edən yaradıcı kollektiv ildə beş-altı yeni tamaşa hazırlayaraq öz pərəstişkarlarını sevindirir. Yəqin ki, ölkə başçısının imzaladığı bu sərəncamdan sonra İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının daha mükəmməl fəaliyyəti üçün geniş imkanlar açılacaq. Teatr həmişəki dəst-xətti ilə tamaşaçılarını sevindirəcək, öz yaradıcılıq uğurları ilə Azərbaycan mədəniyyətinə yeni naxışlar salacaqdır. Təbii ki, bu kollektivdə çalışan ən sadə işçidən tutmuş baş direktora kimi hamının ən böyük sevinci nə vaxtsa bu teatrın doğma ocağa qayıtdığı gün olardı...
Teatrın veteranı, aktrisa Elmira Əliyeva söyləyir: "Ümidimi üzməmişəm. İrəvandan çıxanda Ağrı dağına sarı boylanaraq sanki ona hesabat verirmiş kimi pıçıldamışdım: biz yenə qayıdacağıq. Çünki həmkarlarımız 1948-ci ildə də bu zülmü çəkmiş və yenidən öz şəhərlərinə qayıtmışdılar. Doğrudur, qayıdış uzun çəkir, amma əvvəl-axır olacağına inanıram". Ümid bütün çətinliklərin dəf edilməsində ən qüdrətli qüvvədir. İndi qaçqınlıq həyatını yaşayan bu teatr çox güman ki, nə vaxtsa yenidən İrəvanda öz fəaliyyətini davam etdirəcək. Hələlik teatrsevərlər yubileyə hazırlaşır. Qarşıdan gözəl günlər gəlir!

Azərbaycan.- 2006.- 16 sentyabr.- S. 11.