Qafarlı Ə.
Kitab oxumağı yadırğamışıq
2004-cü illə müqayisədə mütaliə edənlərin
sayı artsa da, oxucu passivliyi hələ qalmaqdadır
Müşahidələr son bir neçə ildə Azərbaycanda
mütaliə vasitələrinə marağın müəyyən
qədər artdığını göstərsə də,
ölkədə hələ ki oxucu passivliyi qalmaqdadır. Bu, müxtəlif
səbəblərlə əlaqələndirilsə də,
fakt odur ki, keçmiş sovetlər dönəmi ilə
müqayisədə oxucu kütləsinin sayı çox
azalıb. Görəsən, bu gün Azərbaycan
oxucusu dünya elm və ədəbiyyatının hansı
nümunələrinə maraq göstərir, mütaliə
vasitələrinə ildə nə qədər vəsait xərcləyir?
"Kitabxana işi haqqında" Qanuna əməl
olunmur
Sualımıza cavab axtarmazdan öncə
Almaniyada oxucuların mütaliə vasitələrinə ildə
nə qədər vəsait xərcləməsilə
bağlı məlumatı xatırlatmaq yerinə düşər.
Bu ölkədə əhalinin hər bir nəfəri il ərzində kitab, qəzet, jurnal və digər
mütaliə vasitələrinə 375 avro sərf edir. Həmin
məbləğin 33 avrosu hər bir şəxsin peşə
yönümünə aid ixtisas kitablarının, 26 avrosu dərslik,
dərs vəsaitləri, tədris ləvazimatları və
xüsusi elmi ədəbiyyatın alınmasına xərclənir.
Təxminən 7-8 avro şəxsin ixtisasına
yararlı elmi jurnalları əldə etməsinə gedir.
375 avronun qalan hissəsi gündəlik qiraət vasitələri,
bədii ədəbiyyat, qəzet və jurnalların
alınması üçün ödənilir..
Azərbaycanda kitabxanalarla bağlı vəziyyət
heç də ürəkaçan deyil. Doğrudur,
onların sayı nikbinliyə əsas verir, amma
kitabxanaların maddi-texniki bazası, oradakı kitabların vəziyyəti
barədə heç də müsbət fikir söyləmək
mümkün deyil. Hazırda təkcə Mədəniyyət
və Turizm Nazirliyinin tabeliyində 4 minə yaxın kitabxana
var. Bura ayrı-ayrı nazirliklərin, təhsil
ocaqlarının nəzdindəki kitabxanaları da əlavə
etsək, onda bu rəqəmin xeyli böyük olduğunu qeyd
etmək olar. Ölkədə 110-a yaxın nəşriyyat,
15-dən çox mətbəə fəaliyyət göstərir.
Ekspertlər kitabxanalarımızın
hazırkı imkanlarının gücləndirilməsi zərurətini
söyləyirlər. Xüsusilə
regionlardakı kitabxanaların bazasının zəif
olduğu bildirilir. Son illərdə Prezidentin sərəncamı
ilə dünya və Azərbaycan ədəbiyyatının latın qrafikalı əlifba ilə nəfis
şəkildə nəşri, onların ölkə
kitabxanalarına göndərilməsi vəziyyəti xeyli dəyişdirib,
oxucular yenidən kitabxanaların qapılarını
açmağa başlayıblar.
Burada maraqlı bir nüans üzərində
dayanmağa dəyər. Nədənsə
müəlliflərin çoxu öz kitablarının bir və
ya bir neçə nüsxəsini kitabxanalara göndərməyə
həvəsli deyillər. Halbuki,
"Kitabxana işi haqqında" Qanuna əsasən, nəşriyyatlar
çap etdikləri hər kitabdan 20-yə yaxın nüsxəni
böyük kitabxanalara pulsuz göndərməlidirlər.
Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi qanunun bu
tələbinə əməl olunmamasından narazıdır.
Nəşriyyatların məsələyə
münasibəti isə belədir ki, ölkədə oxucu
kütləsi məhdud olduğundan onlar kitabları
çoxsaylı tirajla buraxa bilmirlər. Çap edilən
300-500 tiraja malik kitabın 20 ədədinin kitabxanalara göndərilməsi
nəşriyyatların maddi gəlirinə mənfi təsir
etdiyindən onlar yalnız M.Fətəli Axundov adına
Milli Kitabxanaya pulsuz nüsxələr yollayırlar.
Azərbaycan "Kitab Klubu" isə hesab edir
ki, ölkə kitabxanalarında oxucuların tələbatının
nəzərə alınması üçün real mexanizm
olmalıdır.
Maddi imkanları çox zəif olan
kitabxanalarımızın əksəriyyəti Azərbaycan
ouxucuları üçün də maraqlı olan xarici elm və
ədəbiyyatın müasir numunələrin ala bilmirlər.
Belə nəşrləri almaq hələlik yalnız
M.F.Axundov adına Milli Kitabxananın
imkanları daxilindədir. Milli Kitabxanadan "Xəzər"ə
bildiriblər ki, xaricdən aldıqları kitabların
sayı kifayət qədər olmasa da, onlara müraciət edən
oxucuların 70-80 faizinin tələbatını ödəyə
bilirlər. Milli Kitabxana yeni kitablar sifariş
verərkən oxucuların tələbatını nəzərə
alır.
M.F.Axundov adına Milli Kitabxanadan fərqli
olaraq əlaqə saxladığımız digər
kitabxanalardan xaricdə çap olunmuş kitablarla bağlı
oxucu sifarişi qəbul etmədikləri bildirildi. Əksər
kitabxanalarda oxucuların xarici nəşrlərlə
Elektron kitabxanalar
Kitabxanaların əksəriyyətinin
imkanlarının zəif olması və oxucuların maddi
durumu nəzərə alındıqda, ölkədə milli
dildə İnternet kitabxanalarının yaradılması
istiqamətində atılan addımları təqdirəlayiq
hesab etmək olar. Düzdür,
hazırkı vəziyyətdə belə kitabxanaların
imkanlarından istifadə etmək üçün heç də
bütün oxucular fərdi kompüterə və internetə
çıxışa malik deyillər. Amma
əksər hallarda tələb olunan kitabları elektron kitabxanalarda
da tapmaq olmur. Bu halda yalnız kitab
mağazaları köməyə gəlir ki, bu zaman oxucunun
maddi durumu və alıcılıq qabiliyyəti əsas rol
oynayır.
Hazırda Azərbaycanda fəaliyyət göstərən
elektron kitabxanalardan ən böyüyü www.kitab.az-dır.
M.F.Axundov adına Milli Kitabxananın
(www.anl.az), "Kitab Klubu"nun (www.kitabklubu.org) kifayət qədər
elektron resursu yaradılıb. Milli Kitabxananın elektron
resursunun artırılması istiqamətində iş davam
etdirilir.
Kitab satışı və
alıcılıq qabiliyyətinə dair
sorğu
Kitab mağazalarında da bahalaşma
müşahidə olunmaqdadır. Sözsüz
ki, yerli kitablarla müqayisədə xarici kitablar dəfələrlə
bahadır. Bahalaşma isə mağazalara
müraciət edən oxucu kütləsinin sayına təsirsiz
ötüşmür.
Bu baxımdan, "Kitab Klubu"nun 2006-cı ilin
avqust ayında keçirdiyi sosioloji sorğunun nəticələrinə
nəzər salmağa dəyər. Sorğu
kitab bazarındakı problemləri üzə çıxarmaq
məqsədilə Bakı şəhərindəki nəşriyyatlar,
topdan və pərakəndə kitab satışı
işçiləri və oxucular (əhali) arasında
keçirilib. Qeyd edək ki, "Kitab
Klubu" 2004-cü ildə də belə bir sorğu
keçirib.
Təxminən 2000 respondent arasında keçirilən
sorğu zamanı "Siz son 1 il ərzində hər hansı
bir kitab oxumusunuzmu" sualına respondentlərdən 203 nəfəri
müsbət cavab verib. Rəyi
soruşulanların 32 faizi istədiyi kitabı, 38 faizi
yalnız zəruri kitabları, 5 faizi yalnız dərslikləri
ala bildiyini qeyd edib. 21 faiz zəruri
kitabları almağa pulunun olmadığın qeyd edib. Kitab Klubu hesab edir ki, 2004-cü illə müqayisədə
əhalinin alıcılıq qabiliyyəti 5 faiz artıb.
"Lakin hələ də respondentlərin 43
faizi yalnız dərslik və zəruri kitabları ala bilir, 21
faizinin isə buna pulu yoxdur"-deyə qurumdan bildirilib.
Sorğuda iştirak edən oxucuların 29 faizi bədii ədəbiyyat,
18 faizi dini ədəbiyyat, 16 faizi elmi ədəbiyyat, 13 faizi
lüğət və ensiklopediya, 8 faizi publisistika, 7 faizi
hüquq, iqtisadiyyat, menecment, 4 faizi uşaq ədəbiyyatı
oxuduğunu bildirib.
"Axırıncı dəfə nə vaxt kitab
almısınız" sualına respondentlərin 40 faizi
"1 ay əvvəl", 18 faizi "6 ay əvvəl", 20
fazi "1 il əvvəl", 8 faizi "almamışam"
cavablarını verib.
Məlum olub ki, oxucular kitab əldə edib oxumaq
üçün mağazalara (37 faiz), dost-tanışa (34
faiz), kütləvi kitabxanalar və resurs mərkəzlərinə
(17 faiz), internetə (10 faiz), bukinistə (1 faiz), öz iş
yerinə (1 faiz) müraciət edir. "Kitab
Klubu"nun 49 özəl və dövlət kitab
satışı müəssisəsi arasında keçirdiyi
sorğunun nəticələri də maraqlıdır. 11
müəssisə satışa 100-ə qədər, 8 müəssisə
300-ə qədər, 5 müəssisə 500-ə qədər,
25 müəssisə isə 500-dən çox adda kitabın
çıxarıldığını bildirib. 2004-cü
illə müqayisədə indi satışda 500-dən
artıq kitabı olan mağazaların sayı 7 faiz artıb.
Məlum olub ki, 28 mağazada Azərbaycanda və xaricdə nəşr
olunan kitablar, 13 mağazada yalnız Azərbaycanda nəşr
olunan kitablar, 8 mağazada isə yalnız xaricdə nəşr
olunan kitablar satılır.
Satışda olan kitabların janrlarına gəldikdə
isə, onlar müxtəlifdir. Birinci yerdə
dedektiv, sonrakı yerlərdə isə dərslik, məhəbbət,
dini, tibbi, fəlsəfi, fantastika, elmi, iqtisadiyyat, texniki ədəbiyyat
gəlir. Sorğunun nəticələrinə
görə, mağazaların son üç ayda ən
çox satdığı üç Azərbaycan nəşri
Azərbaycan nağılları, Azərbaycan-ingilis və
ingilis-Azərbaycan lüğətləri, TQDK-nın testləridir.
25 mağazadan əvvəlki illə müqayisədə bu il
kitablara marağın azaldığı ,
20 mağazadan isə artdığı bildirilib.
O da məlum olub ki, ən çox satılan kitablar qiyməti
1 manatdan 2 manatadək olanlardır. Alıcıların
45 faizi qiyməti 2 manatdan, 24 faizi isə 4 manatdan artıq olan
kitabları da alır. Sorğuda iştirak
edən alıcıların fikrincə, yerli naşirlərin
kitablarının satış səviyyəsini yüksəltmək
üçün qiymətləri aşağı salmaq,
reklamı gücləndirmək, kitab nəşrinin keyfiyyətini
yaxşılaşdırmaq lazımdır.
Nəşriyyatlar arasında keçirilən
sorğunun nəticəsinə görə, onların
çoxu ildə 20 addan artıq kitab nəşr edə bilmr.
Nəşr edilən ən böyük tiraj 150
min, ən kiçik tiraj isə 50 ədəddir. Ən böyük tirajlı ədəbiyyat
istisnasız olaraq dərsliklərdir.
"Kitab Klubu"nun araşdırmasına
görə, Azərbaycanda kitab satışı zəif
inkişaf edir, ixtisaslaşmış mağazaların
açılması üçün vəsait
çatışmır. Qurum ədəbiyyat
və kitab sənayesinin gücləndirilməsini vacib
sayır.
Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi kitab sənayesinin
inkişafı üçün müvafiq addımlar
atacağını vəd edir.