Mükərrəmoğlu M.
Xatırlama
O bütün ruhu, qəlbi ilə azərbaycanlı idi. Yaratdığı obrazların hər birində milli ruh hakimdir.
Mustafa Haşım oğlu Mərdanov 1894-cü
ildə Cənubi Azərbaycanda — Mərənddə
dünyaya göz açmışdı. Amma
o hələ uşaqkən ailələri
Tiflisə köçmüş
və 1924-cü ilə
qədər burada yaşamışdılar.
Tiflisin mədəni mühiti onun həyata baxışını
hələ uşaqkən
formalaşdırmışdı. Buradakı kişi gimnaziyasına daxil olan gənc Mustafa teatra böyük maraq göstərirdi. Tiflisin müsəlman dram dərnəklərində 1910-cu ildən çıxış
edən Mustafa Mərdanov 1921-1922-ci illərdə
Tiflis Azərbaycan Dövlət Teatrının
direktoru vəzifəsində
çalışır. Ali
təhsil almaq onun ən böyük
arzusu idi. Ona görə də təhsilini davam etdirmək üçün Moskvaya, Dövlət Teatr Sənəti İnstituta gedir. Moskvanın məşhur sənət adamlarından sənətin
sirlərini öyrənən
aktyor 1924-cü ildə
Bakıya gəlir və burada Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında öz fəaliyyətini davam etdirir. Sənətdə qazandığı
ilkin uğurlar onu daha da
ruhlandırırdı. O, istəyirdi
ki, Azərbaycanda da teatr sənəti
yüksək inkişaf
tapsın, burada da ən qiymətli
əsərlər tamaşaya
qoyulsun. Yüksək aktyorluq texnikası, obrazı özününküləşdirmək
bacarığı, yumşaq
yumor onun sənəti üçün
çox xarakterik olan cizgilər idi. O, obrazı sadəcə yaratmırdı,
onunla yaşayırdı,
nəfəs alırdı.
Mustafa Mərdanovun hələ ilkin olaraq yaratdığı rollarda klassik ənənələr çox
güclü idi. Onun ətrafında böyük sənətkarlar
çalışırdı. Azərbaycanın formalaşmış
aktyor məktəbi Mustafa Mərdanov üçün də əsl təcrübə məktəbinə çevrildi.
Abas Mirzə Şərifzadə,
Sidqi Ruhulla, Ağasadıq Gəraybəyli,
Ələsgər Ələkbərov
və onlarla sənət korifeylərindən
öyrəndikləri bu
aktyorun sənət yoluna işıq saldı, onu yeni yaradıcılıq axtarışlarına ruhlandırdı.
“Hacı Qara”da Kərəməli, “Yağışdan çıxdıq
yağmura düşdük”- də Qəmbər, “Nadir şah”da Ədhəm
kimi rolları Tiflis teatrında yaradan aktyor, Bakı teatrında daha ciddi rollar
oynamalı oldu.
O vaxtlar Mustafa müəllimin Xlestakovunu
(“Müfəttiş”) qəzetlər
kifayət qədər
tərifləyirdilər. Elə
İmamverdi (“Sevil”), Luka (“Həyatın dibində”), Şmaqa (“Günahsız müqəssirlər”),
Poloni (“Hamlet”) və onlarla səhnə qəhrəmanları
onun ifasında dəfələrlə dram
teatrının səhnəsində
tamaşaçı alqışları
ilə qarşılanmışdır.
Mustafa Mərdanovun teatr yaradıcılığı
böyük bir dövrü əhatə edir. O, milli aktyorluq sənətimizi öz gəlişi ilə zənginləşdirdi,
ona yeni rənglər, çalarlar
gətirdi.
Mustafa Mərdanovun oynadığı tamaşalarda
həmişə nikbin
bir ruh hakim
olurdu. Deyirlər ki, o teatra
məşqə gələndə
həmin gün çox xoş keçərdi. Çünki
deyib-gülən, şən bir insan idi.
Mustafa Mərdanov teatrda işlədiyi vaxtlar tez-tez filmlərdə də çəkilməyə dəvət
alırdı. Çünki
onun aktyor plastikası, sifət cizgiləri, obrazı qavramaq bacarığı kino aktyoru üçün
olduqca vacib idi.
Muzdur Qulu (“Bismillah”) onun kinoda ilk rolu
idi. Bu film
Abbas Mirzə Şərifzadənin ilk rejissor işi kimi çox qiymətlidir. Səssiz kinomuzun dəyərli nümunələrindən olan
bu film 1925-ci ildə Bakı ekranlarına çıxarılmış
və orada Mustafa Mərdanov da maraqlı rol ifa etmişdi.
Bir il sonra
isə ekranlarımızda
Aleksandr Litvinovun “Müxtəlif sahillərdə”
(“Əlbəyaxa”) filmi
göstərildi. Aktyor
bu filmdə Abbas rolunda çəkilib.
Filmdə onun qəhrəmanı yerli mütəxəssisdir. Amerikadan
dəvət olunmuş
mütəxəssislərlə Abbasın tərəfdarları
arasında baş verən münaqişə
filmin əsasını
təşkil edir. Mustafa Mərdanovun kinoda ilk böyük
rolu isə “Hacı Qara” (1928) filmindəki Kərəməli
oldu. Bu nökər obrazını
o, çox istedadla ifa etmişdi.
Sonralar onu daha tez-tez filmlərə
dəvət edirdilər.
1929-cu ildə çəkilən
“Sevil” filmində aktyor Atakişinin rolunu ifa etdi.
Atakişi rolu əslində
çox mürəkkəb
xarakterdir. Çünki o, çox ciddi psixoloji vəziyyətlərlə
qarşılaşır, düşdüyü
mühit, oğlu Balaşın azğınlığı
onu sarsıdır.
O, bütün vəziyyətlərdə
obrazı təbii təqdim edir və tamaşaçı
qəhrəmanın taleyinə
həqiqətən acıyır.
Mustafa Mərdanov rollarında bəzən tamamilə başqalaşır.
Məsələn, elə “Lətif”
filmindəki qolçomaq
əlaltısı Ələsgəri
yada salmaq kifayətdir.
1932-ci ildə kinorejissor Nikolay Şengelaya “Azərfilm”də
çəkdiyi “İyirmi
altı komissar” filmində Mustafa Mərdanova
menşevik rolunu vermişdi. Bu rol kiçik də olsa öz
hərəkətləri, jestləri
ilə yadda qalır.
Ümumiyyətlə, 20-ci illərin sonu,
30-cu illərin əvvəllərində
yaranmış əksər
filmlərdə bu aktyora rollar verilirdi və o da səssiz kinonun imkanları daxilində öz personajlarına həyat verirdi. Digər menşevik rolunu
isə o, “Bakılılar”
filmində yaratmışdı.
Amma qardaşı, məşhur
kinorejissor Səməd
Mərdanovun “Kəndlilər”
filmi Mustafa müəllimin
yaradıcılığında yeni bir hadisə
idi. Belə ki, o, filmdə
iki rol yaradırdı.
Bir-birinə zidd olan kəndli Təhməz və menşevik rolları aktyor sənəti baxımından
olduqca təqdirəlayiqdir.
Mustafa Mərdanov, demək
olar ki, hər il
filmə çəkilirdi.
“Kəndlilər”dən sonra 1940-cı ildə “Yeni horizont” (trest müdiri) 1941-ci ildə “Səbuhi” (akademiya rəisi) filmlərində çəkilib.
Bu rolları kiçik
olsa belə tamaşaçı diqqətindən
yayınmır.
Müharibə Azərbaycan kino
sənətinin inkişafına
öz təsirini göstərsə də, bu illərdə də filmlərimiz yaranmışdır. Çox təəəsüf
ki, Mustafa müəllim
bu illər çəkilən filmlərə
dəvət olunmamışdır.
O, yenidən 1955-ci ildə
“Görüş” filmində
çəkildi. Burada
adi kolxozçu rolunu ifa edən
aktyor, bir il sonra
“Qara daşlar”da Dəmirov kimi çox ciddi rolda görsəndi.
Bu böyük sənətkarın kinomuzda
ən uğurlu rollarında biri “O olmasın, bu olsun” filmindəki “intellegent” Həsən bəy oldu. Bu obraz Mustafa müəllimin
yeni aktyorluq keyfiyyətlərini üzə
çıxardı. O, filmdəki çox güclü aktyor ansamblı içərisində
öz məxsusi ifa tərzi ilə seçilə bilir. Xüsusilə qonaqlıq səhnəsində
Məşədi İbadla
dialoqu tamaşaçıda
xoş əhval-ruhiyyə
doğurur. Aktyor
filmdə tamamilə özgələşir, onun
istedadlı ifası tamaşaçını, sözün
əsl mənasında,
heyrətləndirir.
“Əhməd haradadır”? filmində Məhəmməd
kişi rolu Mustafa müəllimin yaradıcılığında
xüsusi əhəmiyyət
daşıyır. Bu, aktyorun ömrünün yetkin çağında yaratdığı son rollardan
biri idi. Yalnız bundan sonra 1968-ci ildə biz onu “Qanun naminə” filmində gördük.
Murtuzov rolu ilə aktyor
ömrünün son akkordlarını
vurdu. Müstəntiq Murtuzov əslində
yaramaz, öz peşəsinə xəyanət
edən, min bir fırıldaqdan çıxan
insandır. O, hər
vəch ilə Mehmandan qisas almağa çalışır.
Çünki bu rüşvətxor
müstəntiqin əməllərinə
Mehmanın gəlişi
ilə son qoyulmuşdu.
Mustafa Mərdanov bu rolu çox təbii yaradır, o, mənfi tip olsa da, tamaşaçının
yadında qalır.
Elə həmin ilin dekabrın 12-də Mustafa Mərdanov
ədəbi olaraq gözlərini yumdu.
Bu böyük sənətkarın ölüm
xəbəri onun minlərlə pərəstişkarını
qəlbən sarsıtdı.
Onun uzun illik yaradıcı
əməyi yüksək
qiymətləndirilmiş, Azərbaycanın
xalq artisti kimi yüksək fəxri ada layiq görülmüş,
“Qırmızı Əmək
Bayrağı” ordeni və medallarla təltif olunmuşdur.
“50 il Azərbaycan
səhnəsində xatirələrim”
kitabı 1959-cu ildə
çap edilmişdir.
Ölümündən sonra – 1973-cü ildə
“Mənim müasirlərim”
xatirə kitabı nəşr edilib oxuculara çatdırılmışdır.
Mustafa müəllim bir
neçə il Teatr Xadimləri İttifaqına
rəhbərlik etmişdir.
Mustafa Mərdanovun bizə yadigar qalan film qəhrəmanları
onun xatirəsini hələ uzun illər yaşadacaq.
Xalq qəzeti.-2007.-6 aprel.-S.7.