Civişov R.
Muğam dəstgahları
Rast, Şur, Segah, Cahargah,
Bayatı-Şiraz, Şüştər, Humayun
Muğamlar şifahi
ənənəyə əsaslanan professional musiqi
janrıdır. Musiqi irsimizdə muğam sənəti
üç növdə təşəkkül tapmışdır.
1-ci muğam dəstgahları, 2-ci kiçik
formalı muğamlar; 3-cü zərb muğamlar. Bu yazıda oxuculara muğam dəstgahları
haqqında ümumi məlumat vermək istəyirəm. Onu da qeyd edim ki, muğamların cəminə
muğamat deyilir. Dəstgah
sözünün mənası farsca dəst-komplekt, gah-mövqe,
məqam, məkan deməkdir.
Muğam dəstgahları
musiqi folklorumuzun təkamülünün yüksək
mərhələsidir. Qeyd edək ki, "dəstgah" sözünə biz
hələ Nizaminin poemalarında təsadüf edirik.
"Xosrov və Şirin"də aşağıdakı
misralar dəstgah haqqındadır:
İçib kef çəkdilər
səhərə qədər,
İpək tel
çənglərdə dəstgah çalanlar.
Beləliklə,
nümunədən görürük ki, hələ Nizami
dövründə muğamın dəstgah şəklində
ifası dəb imiş. Dəstgah - müəyyən muğam
tərkibinə daxil olan bütün şaxələr,
şöbələr, guşələr, rədiflər,
rənglər və təsniflərin küll halında,
məntiqi inkişaf qaydası üzrə
mütəşəkkil məcmusudur. Azərbaycanın 7
əsas muğam dəstgahları bunlardır: Rast, Şur,
Segah, Cahargah, Bayatı-Şiraz, Şüştər, Humayun. Bu muğamlar həm də eyni adlı ladı
təşkil edirlər. Bütün
muğam dəstgahlarında üç əsas bölmə
vardır ki, onlarsız dəstgah qurula bilməz. Bunlardan "Dəraməd" və
"Bərdaşt" müqəddimə, Mayə isə
dəstgahın əsaslandığı
özül-şöbə əhəmiyyətini kəsb edir.
Hər iki müqəddimə
"Dəraməd" və "Bərdaşt" istər
üslub, istərsə də funksiya cəhətdən
bir-birindən fərqlənir. "Dəraməd"
"Rəng"in bir növü olduğu üçün
biz əvvəl Rəng janrına və onun
növlərinə müraciət edək. "Rəng"
dəstgahın müəyyən şöbəsindən sonra
çalınır və mənsub olduğu şöbənin
də adını daşıyır. Məsələn,
Rast dəstgahında Vilayəti şöbəsindən sonra
rəng çalınarsa, Vilayəti rəngi, Cahargah dəstgahında,
Bəstə-Nigar şöbəsindən sonra çalınan
rəng isə Bəstə-Nigar rəngi adlanır. Beləliklə, rənglər bilavasitə əsaslandığı
muğam şöbəsindən sonra gəlir və həmin
şöbənin bütün melodik xüsusiyyətlərini
özündə cəmləşdirir. Rənglər
dəstgahın ardıcıl gələn
şöbələrini bir-biri ilə bağlayır. Eyni zamanda rənglər şöbələr
arasında təzadlıq da yaradır. Rənglər
təbiətən üç qismə ayrılır: rəqsvari, marş və lirik rənglər. Rənglərin əksəriyyəti isə oynaq
rəqs səviyyəsində olur. Rəngin bir
növü diringidir. Diringi rəngə
nisbətən kiçik həcmli, lakin oynaq musiqidən ibarət
olur. Adətən diringi böyük
həcmli muğam şöbələrində deyil, məhz ya
kiçik həcmli şöbələrdə, ya da
guşələrdə çalınır və həmin
şöbə və guşəni yekunlaşdırır.
Rəng və ya diringi muğam
şöbələrində çalındıqda
xanəndə üçün bu müddətdə
istirahət etmək imkanı yaranır. Və
o özünü növbəti muğam şöbəsini
oxumaq üçün hazırlayır.
Muğam
dəstgahlarının əvvəlində ifa olunan
Dəraməd də Rəng janrının bir növüdür. Dəramədin
dəstgahlarda rolundan söz açarkən Ə.Bakıxanov
belə yazmışdır: "Dəraməd məhz
hansı muğamın çalınacağını yada
salır, muğama keçmək üçün
müqəddimə rolunu oynayır. Muğamın
yaxşı qavranılması üçün zəmin
hazırlayır. Həm də
çalğıçılar üçün necə
deyərlər "məşq" vəzifəsini yerinə
yetirir". Dəraməd hansı dəstgaha
aiddirsə, həmin muğam dəstgahının adını
daşıyır. Rast dəstgahında
olan bütün dəramədləri ayrı-ayrılıqda
Rast dəramədi, Şur dəstgahında çalınan
dənamədləri isə "Şur dəramədi"
adlandırırlar. Bərdaşt da Dəraməd
kimi muğam dəstgahda müqəddimə rolunu oynayır.
Lakin o mütləq Dəraməddən sonra
çalınır. Muğam dəstgahda
improvizə üslubunun icrası məhz Bərdaştdan
başlanır. Bərdaşt farsca
yığın, toplama mənası daşıyır. Bərdaştda muğam dəstgahının
ümumi əhval-ruhiyyəsi öz əksini tapır. Adətən Bərdaşt zildə başlanır
və aşağıya doğru enmə
hərəkətlə mayədə tamamlanır. Bərdaşt dəstgahın mayə
şöbəsi üçün müqəddimədir.
Mayə hər hansı muğam
dəstgahının ətrafında gəzişməsi
nəticəsində yaranır. Dəraməd
və Bərdaştdan sonra həmişə mütləq
mayə şöbəsi gəlir. Mayəsiz
muğam dəstgahı olmur. Bu öz
həcmi etibari ilə dəstgahda birinci, ən böyük
mərkəz şöbədir. Mayə
əsas muğam dəstgahının adı ilə adlanır.
Məsələn: Mayeyi-Rast, Mayeyi-Şur və sair. Bu şöbəni dəstgahın bünövrəsi
saymaq olar. Təsadüfi deyil ki, mayə
sözünün bir mənası da təməl deməkdir.
Dəstgahda Mayə şöbəsi ilə əlaqədar bir
ümdə xüsusiyyət də var: Belə ki, bütün
şöbələr oxunub-çalındıqdan sonra melodiya
mayə şöbəsinə qayıdır. Onu
da deyək ki, mayə şöbəsinə başqa
şöbə və guşələr
birləşərək, ümumilikdə dəstgah
silsiləsini əmələ gətirir. Beləliklə,
dəstgahda Dəramət, Bərdaşt və Mayə şöbəsinin
əhəmiyyətli rolu üzə çıxır. Şöbə sözünün özü isə
ərəb sözüdür. Hissə
və ya bölmə mənasını daşıyır.
Azərbaycan muğam dəstgahlarında
şöbə-improvizə səciyyəli bitkin və
tamamlanmış hissə mənasında işlənir. Şöbə ilə yanaşı muğam
dəstgahlarında guşə və avaz kimi kiçik
epizodlardan da istifadə edilir.
Guşə
şöbəyə nisbətən kiçik həcmli,
improvizə səciyyəli muğam epizodudur. Məsələn,
Rast dəstgahında müxtəlif həcmli şöbələrlə
yanaşı guşələr də mövcuddur. Bu guşələr şöbələr kimi
müxtəlif adlar daşıyırlar. Əmiri,
Məsihi kimi melodik epizodlar guşə adlandırıla
bilər. Bəs avaz nədir? Avaz əsasən bir tamamlanmış musiqi
cümləsidir. Məsələn: Avaz
bütünlükdə nəqarətvari, heca və
sözlər. Ha, da, da, dəy, da, dəy, hay, aman, aman, a, ey
oxuna bilər. Muğam dəstgahlarında
şöbə və guşələrdən fərqli olanaq
avazlar müəyyən bir ad daşımırlar. Avazlar ya şöbə, ya da guşə daxilində
çalınıb oxunurlar. Beləliklə,
şöbə 5-6, guşə isə 2-3 avazdan ibarət olur.
Avazların məcmusu şöbə və ya
guşəni əmələ gətirir. Muğam
dəstgahlarında təsniflərin də mühüm
əhəmiyyəti var. Təsnif ərəbcə
"siniflərə ayırma, çeşidləmə"
deməkdir. Təsniflər muğam
dəstgahlarının şöbə və
guşələrində oxunur. Muğam
dəstgahının ifası zamanı adətən hər
şöbənin oxunub çalınmasından sonra ya rəng
çalınır, ya da təsnif oxunur. Lakin
rəngdən fərqli olaraq dəstgahın hər bir
şöbəsindən sonna təsnif oxunulması vacib
deyildir. Kiçik formalı muğamlarda
Ü.Hacıbəyov
dəstgah oxuyan xanəndələrin ifaçılıq
məziyyətlərindən söz açaraq, şerin
qısa hecasını necə ki, var qısaca
tələffüz etməsini, uzun hecasını avaz ilə
növ-növ zəngulələrlə bəzəməsini
məsləhət görür və belə
qənaətə gəlir ki, "xanəndə
üçün dəstgah oxumağın
yaxşılığı ondadır ki, müəyyən bir
hava və bir bəhr qeydi altında olmayıb, fantaziyasına"
geniş meydan açır və səsini müxtəlif
tonallıqlarda işlədir. Muğam
dəstgahlarının ciddi qanunauyğunluqları olmasına
baxmayaraq, onun ifası prosesində müəyyən
dəyişikliklər də baş verir, o cümlədən
bəzi şöbə və guşələr ixtisar edilə
bilər, müəyyən bir melodik cümlə və ya avaz
buraxıla da bilər və ya onu yenisi əvəz edə
bilər. Lakin kompozisiya cəhətdən
bütün dəstgahlar demək olar ki, eynidir. Beləliklə, muğam dəstgahlar kqmpozisiya
baxımından vahid sistemə malikdirlər.
İmpuls. 2007.- 6 aprel.- S. 11.