Kiçik məkanda
yaşanan böyük hisslər
Azərbaycan ədəbiyyatında İlyas
Əfəndiyev dramaturgiyası dedikdə ilk növbədə
lirik-psixoloji pyeslər müəllifi başa
düşülür. Yazıçının
bu üslubda qələmə aldığı
əsərlər milli dramaturgiyamızı mövcud
istiqamətdə inkişaf etdirməklə yanaşı onu
"orijinal mövzular, bitkin xarakterlər, ictimai-sosial,
mənəvi-əxlaqi konfliktlərlə"
zənginləşdirib. Yazıçının bu
səpkidə olan dramlarından biri də "Sən
həmişə mənimləsən" ("Boy
çiçəyi") əsəridir. Dramaturgiyamızda
lirik-psixoloji üslubun "ilk sanballı, ideya-bədii
cəhətdən bitkin" əsəri hesab olunan "Boy
çiçəyi" həmçinin milli teatr
tariximizdə də həmin üslubun özülüdür. Belə ki, pyes ilk dəfə 1964-cü il
oktyabrın 14-də rejissor Tofiq Kazımovun quruluşunda
ADDT-nın səhnəsində tamaşaya qoyulub. Əsərin
müasir, ideya-fəlsəfi istiqamətdə öz həllini
tapmış yeni səhnə variantını isə
əməkdar artist Loğman Kərimov işləyib
hazırlayıb. Yeni quruluşda işlənilən
tamaşanın premyerası 30 mart 2007-ci il tarixində
Rəşid Behbudov adına Mahnı Teatrının
səhnəsində göstərilib.
Yazıçı-dramaturq İlyas Əfəndiyevin
xatirəsinə həsr olunmuş tamaşanın formasında
qeyd etdiyim kimi yenilik və müasirlik duyulurdu. Yəni rejissor
pyesin ruhundakı müasirliyi eynilə tamaşada da
təkrarlamış və daha irəli gedərək bu
müasirliyin zahiri təqdiminə də nail ola bilmişdi. Bu
da ilk növbədə aktyorların geyimləri və
istifadə olunan mobil telefonlarda özünü
göstərirdi. Yenilik həm ideyanın rejissor yozumundan,
həm də formanın məkan və hərəkət
aspektindən tamaşaya nüfuz edib. Belə ki, kiçik bir
səhnədə böyük hisslər və onların aktyor
ifasında təzahürü, eyni zamanda ideya
dolğunluğunun şahidi olurduq. Həmçinin səhnənin
kiçikliyi hərəkət və məkan boşluğunu
aradan qaldırır və aktyorların ifa
sərbəstliyinə isə əsla mane olmurdu. Rejissor
dramaturji materiala münasibətdə toxunulmaz mövqedə
dayanmayıb. Pyesdəki bəzi epizod və obrazları
çıxarmaqla yeni quruluşda, ideyaca mükəmməl,
dramaturq məntiqinin təsdiqi baxımından bitkin bir
səhnə əsəri yaradıb. Doğrudur, əgər
pyes mükəmməldirsə onda rejissorun tam haqqı var ki,
əsərdə ixtisarlar aparmadan və ya dəyişiklik
etmədən onu tamaşaya qoysun. Lakin ideyanın aktyor
ifası və rejissor yozumunda təsdiqi əsas şərtdir
və bunun müqabilində ideyadan doğan ovqat və psixoloji
halların aktyor ifasında təzahürü tamaşanın
ali məqsədidir. Loğman Kərimov
pyesdə olan əsas ideyanı – insanlıq ləyaqəti
ilə məhəbbət hissi problemi
çərçivəsində mənəvi
dəyərlərin saxlanılması və qurusa da ətrini
itirməyən boy çiçəyi ilə
müqayisədə xeyirxah əməllərin yaddaşlarda
əbədi olaraq qalması ideyasını tamaşanın
ali məqsədinə çevirib. Nargilənin
46 yaşlı Həsənzadəyə məhəbbət
bəsləməsinin əsas səbəbi odur ki, o xeyirxah
adamdır və xeyirxahlıq insan mənəviyyatının
dəyərli keyfiyyətidir. İnsan qocalsa, zahiri
cəhətlərində dəyişikliklər baş
versə belə onun xeyirxah əməlləri
bəşəriyyətə boy çiçəyi kimi
ətir saçacaq. Başqa cür desək, yaşlı bir
adamın həyatda fiziki mövqeyi tükənirsə,
mənəvi yeri həmişə görünür. Beş nəfərdən ibarət aktyor heyəti
ilə yeni səhnədə salon təmasına
yaxınlığı da tamaşanın
diqqətçəkən cəhətlərindən idi.
Çünki dramatik prinsiplər gözlənilən bir
səhnə əsərinin tamaşaçılar arasında
oynanılması özü də bir məharətdir.
Tamaşa lirik-psixoloji janrda idi və aktyorlar onun
təqdimində lirik-psixoloji oyun tərzinə riayət
edirdilər. Bu baxımdan Elnarə Heydərovanın
yaratdığı Nargilə obrazı maraq doğururdu. Məlahətli səs tembrinə malik olan aktrisa
Nargilənin bəzən şıltaq və
çılğın, bir qədər də
qüssəliliyini (əsasən Həsənzadə ilə olan
epizodlarda), bəzən isə emosionallığını
və qəzəbini (ailəsi ilə birgə olan epizodlarda)
öz ifa qarderobuna kifayət qədər daxil edib. Onun
sevgisi ülvi sevgidir. Bu məhəbbət xeyirxah bir
insanın tənhalıq əzablarına acıyan qəlbin
kövrəkliyindən və öz ailəsində
özünü də tənha hiss edən Nargilənin
müdrik insan qayğısına ehtiyacından irəli
gəlir. Və aktrisa öz oyununun əksər ifa
elementlərində bu məqamın
gözlənilməsinə nail olurdu. Tamaşada uğurlu
aktyor ifalarından biri də Vaqif Kərimovun oyunu idi. Aktyor
yaratdığı Fərəc obrazının daxili
aləminə dərindən nüfuz edərək öz
ifasında onun mahiyyətini məharətlə aça bilib.
Eyni zamanda obrazın eybəcərliyinin, rəzilliyinin və
alçaqlığının realizəsində aktyorun
bütün zahiri imkanları da iştirak edirdi.
Fərəcə məxsus zəhmli bir mimikanı Vaqif
Kərimov sifət cizgilərinə ustalıqla hopdurub. Qurban İsmayılovun yaratdığı
Həsənzadə obrazı da maraqla baxılırdı. Onun
qəlbində məhəbbət iki formada təzahür edir:
kişi və qadın münasibətlərindən yaranan
sevgi hissi; insanlıq ləyaqətindən doğan
qayğıkeş məhəbbət. Və
Həsənzadə bu iki məhəbbətin arasında
sıxıntı keçirir. O, Nargiləyə biganə
deyil, onu ürəyində sevir. Lakin sonda isə qızı
yerində olan Nargilənin gələcək
səadətinə mane olmamaq yolunu tutaraq
şəhərdən baş götürüb gedir. Bu isə
onun insani hisslərindən yaranan qayğıkeş bir
məhəbbətdən irəli gəlir. Aktyor obrazın bu
keyfiyyətlərini öz ifasını lirizm elementləri
ilə zənginləşdirərək yaradıb. Yeni
quruluşda Nəzakət obrazının ümumi
traktovkasında övlad taleyindən doğan
narahatçılıq əhval-ruhiyyəsi hakimdir. Təhminə Hüseynovanın ifasında bu obraz I
ərindən olan qızı Nargilə ilə II əri
Fərəcin aqressiv və hücumçu
münasibətləri arasında sıxılan, daxilən
qızının taleyi üçün narahatlıq
keçirən, ailə-məişət qanunlarını
hisslərdən üstün tutan bir xarakterdir. Bu cəhətlərin təbii realizəsini aktrisa
bütün hərəkət və emosiya imkanları ilə
yerinə yetirməyə çalışırdı.
Tamaşada eyni zamanda geyim və xarakter
uyğunlaşmasının müasir formada təzahürü
hiss olunurdu. Əvvəla qeyd edim ki, geyim bilavasitə
obrazın daxili aləmi və xarakterinin
açılmasında bir göstəricidir. Və müasir
formada qoyulan tamaşada da təbii ki, hər bir obrazın
xarakterinə müvafiq müasir geyim seçilib. Lakin burda bir nüans da var ki,
dramaturqun yaratdığı xarakter sabitdir. Yəni obrazın xarakterini
yazıçı müəyyənləşdirir. Və onun səhnədə dəyişməz
həllini rejissor yerinə yetirir. Burada
"geyim və xarakter uyğunlaşmasının müasir
formada təzahürü" deyilməsi heç də
rejissorun hətta xarakterə də müdaxilə etməsi
kimi başa düşülməməlidir. Əslində burada əsas göstərici təsir
və istiqamətdir. Və elə
söhbət də rejissorun sabit xarakteri dəyişiklik
etmədən tamaşanın ümumi fonunda müasir
istiqamətə yönəldə bilmək
bacarığından gedir. Bu o deməkdir
ki, tamaşanın həm daxili, həm də zahiri
əlamətlərində olan müasirlik sabit xarakteri
dəyişdirmədən öz təsir gücündə
saxlayır. Və xarakter bir növ bu
təsirdən işıqlanır. Tamaşanın
maraqlı və bir qədər də
düşündürən cəhətlərindən biri
ruhla bağlı epizodlardır. Ümumiyyətlə,
bir çox yazıçıların
əsərlərində bu cür mücərrəd obrazlar
var. Və burada dramaturq onun mövcudluğunu hansısa bir
fəlsəfi fikirlə əlaqələndirir. Çox
vaxt rejissor belə əsərləri tamaşaya qoyarkən
mücərrəd obrazları əksər hallarda ağ paltarda təfsirləndirir. "Boy çiçəyi"
pyesindəki ruh obrazı Həsənzadənin dünyadan
köçmüş arvadı Xurşid xanımın ruhudur.
(Xurşid xanımın ruhu – Zəhra Baxşəliyeva) Əslində bu obraz dramaturqun qayəsində
Həsənzadənin daxili aləmi ilə apardığı
dialoqun sanki qarşı tərəfi, digər bir səs,
və yaxud da təzadlı mövqelər və ikili
fikirlərdən biridir. Və belə bir
mücərrəd obrazın səhnə təfsirində
simalandırılması məişət dramı
üçün bir qədər qeyri-adi, bəlkə də
məntiqsiz görünə bilər. Lakin
rejissor dramı tamaşaya hazırlayarkən onu
məişət elementlərindən bir qədər
təmizləmiş və ümumi məzmunu
fəlsəfi-psixoloji istiqamətə yönəldərək
ruhla bağlı epizodları da oraya daxil edib. Deməli, Loğman Kərimovun yozumunda pyes
əsasən məişət dramı kimi yox, əsas
ideyanın saxlanılması şərtilə, insan
hisslərinin fəlsəfi və psixoloji təqdimi kimi
səhnə təfsirini tapıb. Rejissor
tamaşadakı hadisələrin gedişində yalnız bir
məkanla kifayətlənib. Yəni onun
yozumunda məkan fəaliyyətin gerçəkləşdiyi
yeri dəqiqləşdirmir. Hadisələrin
emosional atmosferini və dramın ideyasını açıqlamaq
məqsədi güdür. Tərtibat
dörd obrazın mövqeyini
müəyyənləşdirən dörd stuldan ibarətdir.
Yeganə mövqeyi olmayan obraz ruhdur. Çünki o, artıq cəmiyyətin üzvü
deyil. Tamaşa üçün
seçilmiş musiqi də psixoloji ovqat və
yaşantıların əsaslandırılmasında iştirak
etməklə, həm də ümumi ruhun lirik və həssas
notlarını özündə cəmləşdirib.
Sonda onu da qeyd edim ki, maraqlı rejissor tapıntıları,
canlı aktyor ifaları, ideya-fəlsəfi və bədii
dəyəri ilə tamaşaçıların
rəğbətini qazanmış "Boy
çiçəyi" tamaşası İrəvan teatrının
uğuru hesab oluna bilən və teatrın repertuar planında
öz orijinal dəsti-xətti ilə seçilən bir
sənət əsəridir. Rejissor Loğman
Kərimovun bu nailiyyəti dəyərləndirilir və ona
yeni yaradıcılıq fəaliyyətində daha maraqlı
tapıntılarla teatrsevərləri düşündürməyi
və təəccübləndirməyi arzulayırıq.
525-ci qəzet.-2007.-13 aprel.-S.7.