Mehdixanlı T.
Xalq artisti Fatma
Qədir qızı Qədrinin haqqında yazmaq çətindir, amma şərəfdir. Ona görə çətindir ki, üzünü, canlı ifasını görməmişik.
Ancaq lent yazılarından məlahətli, bəzən
pıçıltılı, bəzən də coşqun, çılğın
səsini, gülüşünü
eşitmişik. Şərəfdir
ki, onun keçdiyi sənət yolu tədricən zirvələrə doğru
ucalıb, çəkdiyi
cəfalar, əzab-əziyyətlər hədər
getməyib. İnamla demək mümkündür
ki, həmin yol bu gün
də örnəkdir.
F.Qədiri yüz
il əvvəl aprel ayının 14-də Odessa şəhərində çoxuşaqlı,
kasıb ailədə
dünyaya göz açmışdı. Atası
şəkər zavodunda
fəhlə işləyər,
cüzi əməkhaqqı
alardı. Ailənin dolanışığı, güzəranı
həddən artıq
ağır idi. Azyaşlı körpələrin
üzləri gülməzdi,
eyinləri açılmazdı.
Çarəsizlikdən Fatmanı
9 yaşında verirlər
bir dindar qadının himayəsinə.
O da uşağı aparır mədrəsəyə
təhvil verir. Yeniyetmə qız orada iki il
təhsil alır, dini adət-ənənəni, şəriət
qayda-qanunlarını
öyrənir. Ancaq yenə üzü gülmür, könlü
açılmır. 11 yaşında
rus xalq məktəbinə gedir. Şagird yoldaşları arasında yaddaşı, diksiyası ilə seçilir. Onu tərifləyirlər, həmyaşıdlarına
nümunə göstərirlər.
Həmin dövrü xatırlayan Fatma xanım deyərmiş:
"Həmyaşıdlarım al-əlvan geyinib
gəzintiyə çıxanda
mən evimizdə için-için ağlayardım.
Gecə-gündüz Allaha yalvarardım ki, ya canımı
alsın, ya da bəxtimi açsın".
Ulu Tanrıdan istədiyi kömək axır ki, onun
qismətinə çıxdı.
On dörd yaşında Bakıya gəldi. Yeni yaradılmış Bakı
Dövlət Teatr Texnikumuna daxil oldu. Məktəbin ilk direktoru Şövkət
Məmmədova ona analıq qayğısı
göstərdi. Qismən də
olsa cari ehtiyacını ödədi,
yaşamağa, sevdiyi
sənətə daha da ruhlandırdı. O, təhsil ocağında A.Tuqanov, A.Muradov, V.Sladkonevsev və başqa zəngin təcrübəyə malik
teatr xadimlərindən
təhsil aldı.
Azərbaycanda ilk professional teatr təhsili görmüş qadın-artist
Fatma Qədri olmuşdu. Oxumağa onda
elə böyük həvəs varmış ki, teatr məktəbi
ilə paralel olaraq Ali Qadın Pedaqoji İnstitutunda da təhsilini davam etdirmişdi. Səhnə fəaliyyətinə isə
elə tələbəlik
illərində başlamışdı.
1926-cı ildə onu Bakı Türk-işçi
teatrına dəvət
ediblər. Orada Sürüci ("Hind qızı"),
Esmiralda ("Notrdam kilsəsi"), Polina
("Gəlir yeri"),
Novbar ("Cançur
Səməd"), Gülbahar
("Anamın kitabı"),
Şərəfnisə ("Dərviş Məstəli
şah"), Susanna ("Namus")
və başqa tamaşalarda yaddaqalan obrazlar yaratmışdı.
Onun
"Sevil" tamaşasında
oynadığı Gülüş
rolu zamanın ədəbi hadisəsi kimi qarşılanmışdı.
F.Qədri 1926-1932-ci illərdə Türk-İşçi Teatrında,
1933-1936-cı illərdə Bakı Rus Dram Teatrında və ömrünün sonuna kimi Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrında çalışıb.
Bakı Rus Dram Teatrında yaratdığı
obrazlar - Janna Barbie ("İntervensiya"),
Raya ("Özgə uşağı"), Solmaz
("Od gəlini"),
Sona ("1905-ci ildə"),
Baronessa Ştral
("Maskarad") hələ
də yaddaşlardan silinməyib. Aktrisanın oynadığı həmin rollar haqqında dövri mətbuatda dəfələrlə
müsbət rəylər
yazılmış, mütəxəssislər,
teatrşünaslar onların
hər birini bədii, emosional ifa baxımından yüksək qiymətləndirmişlər.
Roldan rola daha da püxtələşən,
sevilən sənətkar
1935-ci ildə respublikanın
əməkdar artisti fəxri adına
layiq görülmüşdü.
Sonralar onun oynadığı Luiza, Maşa, Polina, Reqana, Emilya, Raşel, Xlebnikova rolları dillər əzbəri olmuşdu. Yaratdığı
Xuraman,
F.Qədrinin özünəməxsus yaradıcılıq yolu, səhnə fəaliyyəti
vardı. O, ifalarında
əsla təkrara yol verməzdi. Yeni nüanslar, jestlər, mizanlar axtarar, səs tonunu obrazın xarakterinə uyğun dəyişməsinə
ciddi fikir verərdi. Bu səbəbdən də onun oynadığı rollar səciyyə və xüsusiyyətlərinə
görə biri digərinə bənzəmirdi.
İstedadlı aktrisa hər
obrazın özünəməxsus
cizgi və fərqləndirici əlamətlərini
məharətlə, ustalıqla
müəyyən etməyi
bacarırdı. Oynayacağı rolların talelərini duyub-anlayar, onların həyata, cəmiyyətə,
zəmanəyə münasibətlərini
dərindən öyrənərdi.
Görkəmli teatrşünas
Cəfər Cəfərov
yazıb: "Bir gün Fatma xanım mənə zəng etdi. Soruşdu ki, "Vaqif" əsərində Xuramanı
oynamağı mənə
etibar ediblər.
Ancaq qəhrəmanın daxili aləmindən, yaşadığı
mühitdən xəbərsizəm.
Xahiş
edirəm bu barədə mənə məlumat verəsiniz.
Təbii,
sevimli aktrisanın istəyinə uyğun danışdım. Tamaşa zamanı
onun bənzərsiz ifasını görüb
heyrətləndim".
Fatma xanım teatra sıx bağlılıqla
yanaşı, həm də pedaqoji fəaliyyətlə məşğul
olmuşdu. 1933-cü ildən Teatr Texnikumunda, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında,
Teatr İnstitutunda aktyorluqdan dərs demişdi. Onun yetirmələrindən bəziləri hazırda da müxtəlif teatrlarda çalışırlar.
Tamaşaçıların alqışını, məhəbbətini
qazanmış görkəmli
səhnə xadimi Böyük Vətən müharibəsi illərində
cəbhəyə gedənlərin
qohum-əqrəbalarının həsrətini, intizarını
özününkü bilmiş,
mütəmadi olaraq onlarla görüşmüş,
hərbi hospitallarda, xəstəxanalarda səhnəciklər
təşkil etmişdi.
İnsanların sevincinə sevinmiş,
kədərindən qüssələnmişdi.
İmkansızlara, ehtiyacı olanlara
yardım göstərmişdi.
Gənclərlə işləməyi sevirdi. Uzun illər hazırkı
Bakı Dövlət Universitetində dram dərnəyinin
rəhbəri olmuşdu.
O, dəfələrlə yerli
sovetlərə deputat
seçilmişdi. Əməyi vaxtaşırı
qiymətləndirilmişdi. Xalq artisti fəxri
ada layiq görülmüş, Qırmızı
Əmək Bayrağı,
"Şərəf nişanı"
ordenləri ilə, neçə-neçə medalla
təltif olunmuşduE
Onun vəfatı ilə əlaqədar verilmiş nekroloqdan bir parçanı da yazıya əlavə edirik: "Respublikamızın teatr ictimaiyyətinə ağır
itki baş vermişdir. Azərbaycan teatr sənətinin görkəmli xadimlərindən
biri, respublikanın xalq artisti Fatma
Qədir qızı Qədri 1968-ci il
fevral ayının
29-da vəfat etmişdir.
İstedadlı artist, səmimi
insan, sevilən pedaqoq Fatma Qədri
son nəfəsinə qədər
ömrünü Azərbaycan
teatr mədəniyyətinin
inkişafına həsr
etmişdirE" Dəfn
mərasimində xalq artisti Nəsibə xanım Zeynalova demişdi: "Fatma, sənin ömrün aktrisalıqdan daha çox nağıl qəhrəmanlarının ömrünə
bənzəyir. Sənə Yaradanımız
fitri istedad vermişdi. Şirin dilin, qılığın,
qayğın, zəhmətin
vardı. Sən hər
bir tamaşaçını
canından artıq sevirdin. Onlar da səni doğmaları kimi sevirdilər. Nə qədər
xalqımız var, sən unudulmayacaqsan".
Fatma Qədri doğrudan da nağıl qəhrəmanları kimi tanınmışdı. O qədər səmimi, mehriban insan olub ki, uşaqlar
ona ana, ahıllar qızım deyərmişlər. Güləndə çöhrəsi nur saçarmış. Kədərli olanda qaşları sıxılarmış. Mərhəməti, alicənablığı, istedadı
ilə sevilərdi.
Səsi-sorağı sənət
zirvəsinin ucalığından
gələrdi E
Azərbaycan.-2007.-14 aprel.-S.8.