Məhərrəmova T.

Cəlalı əzaziliklə öldürən kişi

O, həmişə "kino mənim həyatımdır, xoşbəxtliyimdir" deyərdi

Aktyor taleyi müxtəlif olur. Bəziləri hələ çox erkən yaşda parlayır, bəzilərinin tanınıb sevilməsi isə uzun və dolanbac yollardan keçir. SSRİ xalq artisti İsmayıl Osmanlı isə öz yaradıcılıq istedadını daha çox 50 yaşından sonra nümayiş etdirə bilib. O, Ələsgər Ələkbərov, Hökumə Qurbanova, Barat Şəkinskaya, Ağadadaş Qurbanov, Ülvi Rəcəb, Sidqi Ruhulla kimi sənətkarlar nəslinin parlaq istedadlarından birinə çevrilib. İ.Osmanlı hər obrazda bir insan taleyinin zəngin mənzərəsini açır, ən kiçik rolda belə əvəzsiz xarakter yaradırdı. Ona ehtiraslı, dərin xarakterlər ustası da deyirdilər. Hər dəfə də səhnəyə hiss və fikirlə dolu böyük bir aləm gətirirdi. Onun təbiətində fitri bir yumor vardı. Bu, sünilikdən, saxtalıqdan uzaq, səmimi bir yumor idi. Aktyor komik səpkidə rol oynayarkən salona toplaşanları güldürməyi qarşısına məqsəd qoymurdu. Bu gülüş təbii oyununa rəğmən öz-özünə yaranırdı. İ.Osmanlı səhnəmizdə 250-dən çox irili-xırdalı rol yaradıb və bu obrazların hər birinə öz istedadının gücü ilə zamanın silə bilməyəcəyi möhür vurub.

Taleyin sınağı

İ.Osmanlı kasıb bir ailədə böyümüşdü. Atası keçəçilik edər, ailəni çətinliklə dolandırardı. Balaca İsmayıl ilk təhsilini Şəkidə "Vətən" məktəbində almışdı. Təhsilə böyük həvəs göstərən balaca İsmayıl 11 yaşında ikən atasını itirir. Atanın ölümündən sonra ailənin çətin və əzablı günləri başlayır. İsmayıl gah əmisinin, gah da dayısının yanında yaşamalı olur. Əmisi onu şəhər rus məktəbinə qoyanda İsmayılın sevincinin həddi-hüdudu yox idi. O, böyük həvəslə oxumağa başlayır. Lakin burada da həyatın sərt üzü ilə rastlaşır. O zaman adətən məktəbdə oxuyan uşaqlar bahalı məktəbli forması geyməli idilər. Şəki rus məktəbində də belə idi. Xüsusi məktəb paltarı olmayan uşaqları məktəbə buraxmırdılar. İsmayılın belə paltar alması mümkün deyildi, ona görə də o, məktəbi tərk etməli olur. Təhsildən əli üzüldükdən sonra bir çox yerlərdə işləmək məcburiyyətində qalır. Gah dərzi şagirdi, gah ipək fabrikində, gah da dabbaqxanada fəhlə işləyir. Tale bu balaca uşağı amansızlıqla sınağa çəkirdi...

Bu illər Azərbaycanda teatrın yeni nəfəslə yüksəlişi dövrü idi. Yüzlərlə gənc teatr, aktyorluq həvəsinə düşür və axın-axın səhnəyə gəlirdi. Şəhər və kəndlərdə dram dərnəkləri yaranırdı. Belə dərnəklərdən biri də Şəkidə fəaliyyət göstərirdi. İsmayıl dram dərnəyinin məşqlərinə gedir və Şəki səhnə həvəskarlarının oyununa həvəslə baxırdı. Sonralar uşaqlıq həvəsini özü belə xatırlayırdı: "O vaxt nədənsə həmişə darıxırdım, həmişə narahat idim. Məni ovunduran, mənə təsəlli verən bir iş axtarırdım. Ancaq onun nə olduğunu dərk edə bilmirdim. Bir dəfə Şəkidə klubun yanından keçirdim. Gördüm çalıb-oynayırlar. Şəkinin dram dərnəyində tez-tez məşqlərə getməyə başladım. Həvəskarların məşqləri mənə yaman ləzzət verirdi. Mən ayrı-ayrı iştirakçıların danışıq tərzini, səhnə davranışını izləyər və sonra heç unutmazdım. Məşqlərdən sonra küçədəmi, bazardamı, evdəmi, hansısa bu və ya digər rolu həmişə öz-özlüyümdə təkrar edər və təklikdə məşq edərdim. Burada çox vaxt musiqili komediyalar hazırlayırdılar. Yadımdadır, bəzi həvəskarların oyunu məni qane etməzdi, hərdənbir dərnək rəhbərinə müraciət etmək istəyirdim ki, məni də bu və ya digər rola buraxsın, lakin cəsarətim çatmazdı. Bir gün daha özümü saxlaya bilmədim. Mahmud adlı qabaqcıl həvəskarlardan birinə müraciət etdim. Böyük sıxıntı ilə arzumu ona bildirdim. Mahmud məni diqqətlə dinlədi və səhər məşqə gəlməyi tapşırdı. Sabahı mənə rol verdilər".

Bir müddətdən sonra İ.Osmanlı dərnəyin əsas üzvlərindən biri kimi tanınır. Kollektivin üzvləri ona böyük qayğı göstərirdilər. Bir gün mədəniyyət evinin müdiri onu yanına çağıraraq klubun katibi işləməyi təklif edir. İsmayıl bu təklifi böyük sevinclə qəbul edir. Çünki artıq onun aylıq maaşı olacaqdı. İsmayıla ayda beş manat pul verir, eyni zamanda müxtəlif rollar tapşırırdılar. Get-gedə İsmayıl həvəskar bir aktyor kimi püxtələşməyə başlayır.

Mədəniyyət evinin direktoru Baxşəli Axundov dərnəyin irəliləməsi və inkişafı üçün səylə çalışırdı. O, başa düşürdü ki, Şəki kimi bir şəhərin əməlli-başlı teatrı olmalıdır. Kollektivi püxtələşdirmək məqsədi ilə o, Bakıya müraciət edir və hələ o vaxt tanınmış səhnə xadimi olan Möhsüm Sənanini yeni tamaşa hazırlamaq üçün Şəkiyə dəvət edir. M.Sənanin rəhbərliyi ilə hazırlanan S.S.Axundovun "Laçın yuvası" tamaşası Şəki camaatı tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır.

M.Sənani kollektivin qüvvəsini görür və onlarla daha çox işləməyə həvəslənir. Onunla dərnəyin direktoru kollektivi qastrola aparmaq qərarına gəlirlər. Kollektiv səylə qastrola hazırlaşır və Ağdam, Ağdaş, Göyçay və Gəncə şəhərlərində ardı-arası kəsilmədən tamaşalar verməyə başlayır. Gəncədə qastrolda olarkən İ.Osmanlı tamaşaçıların daha çox diqqətini cəlb edir. O, Gəncə dram dərnəyində böyük həvəslə işə başlayır. Aktyor yaxşı başa düşürdü ki, əsl sənətkar olmaq üçün dərin biliyə yiyələnməlidir. Bu məqsədlə fəhlə fakültəsinə daxil olan İ.Osmanlı gündüzlər dərsə, axşamlar məşqə tələsərdi. Gəncədə işləri pis getmirdi. Burada artıq hiss edirdi ki, teatr onun həyatının mənasıdır.

Böyük səhnəyə gedən yol

Gəncə mühiti İ.Osmanlı üçün çox xeyirli olur. Gələcək aktyor burada böyük bir sənət məktəbi keçir. Bununla belə, o, başa düşürdü ki, ona möhkəm müəllim təlimi lazımdır. O bilirdi ki, aktyorluq sənətinin sirlərini yaxşı öyrənmədən həqiqi sənətkar olmaq mümkün deyil. İllər keçəndən sonra böyük aktyor xatirələrində yazırdı: "Mən çox darıxırdım, açıq hiss edirdim ki, dərnək məşqləri, həvəskar tamaşaları sənətkarlıqdan çox uzaqdır. Maddi vəziyyət də bir tərəfdən... Əlbəttə, mən Bakıda teatr texnikumuna daxil ola bilərdim. Ancaq bir tərəfdən maddi vəziyyətimin ağırlığı, digər tərəfdən də etiraf edim ki, tələsməyim, yaxşı aktyor olmaq arzusu məni rahat buraxmırdı. Mən səhnəyə çıxmağı, tamaşaçı qarşısında imtahan verməyi çox üstün tuturdum".

Bakıdakı Əzizbəyov adına teatr haqqında tez-tez eşitdiyi xəbərlər onu tələsdirir, böyük səhnəyə çağırırdı. Amma bu teatrın sənətkarları sırasına daxil olmağa hələ cəsarət etmirdi. Nəhayət, Tiflisdəki Azərbaycan teatrında işləməyə qərar verir. O zaman həmin teatra Kirmanşahlı kimi peşəkar aktyor rəhbərlik edirdi. İ.Osmanlının bir sənətkar kimi böyüyüb yetişməsi prosesi də həmin teatrdan başlayır. Onun ilk peşəkar müəllimi Kirmanşahlı olur. Gənc aktyorun arzusu daha böyük səhnədə işləmək idi. 1930-cu ildə o, Abbas Mirzə, Ülvi Rəcəb, Sidqi Ruhulla kimi böyük sənətkarların çalışdığı şöhrətli aktyor kollektivinə daxil olaraq, illərdən bəri arzusunda olduğu teatrın səhnəsində çalışmağa başlayır. Böyük səhnədə rəngarəng, müxtəlif xarakterli obrazlar yaradır. Çox keçmir ki, adı səhnəmizin qüdrətli korifeyləri ilə bir sırada çəkilməyə başlayır. Əlbəttə, böyük səhnəyə yol asan olmamışdı. Aktyor bilirdi ki, əsl istedadın parlaması üçün həm də gərgin zəhmət lazımdır. İ.Osmanlı da gərgin zəhmət, yuxusuz gecələr hesabına çalışırdı.

"Cəlalı öldürən gəldi"

"Yeddi oğul istərəm" filmində Kələntər rolu ilə İsmayıl Osmanlı Azərbaycan kinosu tarixində yaddaşlardan silinməyəcək bir obraz yaradır.

Filmdən sonra adamların çoxu "Bu kişini görürsənmi? Bizim ona xüsusi hörmətimiz vardı. O, Kələntər rolunu oynayandan sonra, açığını deyək, ondan zəhləmiz gedir"- deyirdilər. Hətta yolda ona rast gələnlər qabağını kəsib: "İsmayıl əmi, heç insafın yoxdurmu, niyə Cəlalı o cür əzabla öldürürsən? Axı sən yaxşı aktyorsan?" deyirdilər.

Aktyor bu cür gileylərlə dolu çoxlu məktublar da alırdı. O, həmin məktubları əziz xatirə kimi qoruyub saxlayırdı. Məktubların birində yazılmışdı: "Mən ədəbiyyatçı deyiləm, adi əmək adamıyam, kino və teatr həvəskarıyam. Hörmətli aktyorlarımıza hörmət bəsləyirəm. Mən Abbas Mirzəni, Ülvi Rəcəbi, Ələsgər Ələkbərovu, Mərziyə xanımı, İsmayıl Dağıstanlını, Hökümə xanımı, Kələntər rolunu oynayana qədər sizi və digər aktyorları bir ideal kimi sevmişəm və sevirəm. Kaş Kələntər rolunu oynamamış səhnəmizi tərk edəydiniz. O zaman sizin şöhrətiniz daha da artardı. Mən bilirəm ki, aktyor mənfi obrazı yaxşı yaradırsa, o, tamaşaçının nifrətini qazanmalıdır. Mən sizi belə mənfi rolda görmək istəməzdim. Hər gün bizim evimizdə mübahisə gedir. 70 yaşlı anam da kinoya baxarkən Cəlalı o əzazilliklə vurduğunuz zaman özünü saxlaya bilməyib ağladı. Kələntərə ürəkdən nifrət etdik, bu nifrət sizə aiddir. Sizi mən hələ Şaliko rolunu oynadığınız vaxtdan daima müsbət və komik obrazlarla görmüşəm. Televizorda sizi görəndə anam "Xəlil kişi gəldi"- deyirdi, ancaq indi "Cəlalı öldürən gəldi" deyir. Biz heç cürə sizi bağışlaya bilmirik. Mən bilirəm ki, məktubum sizə xoş gəlməyəcək, bəlkə də kollektivinizə oxudunuz. Məni təqsirləndirməyin, ürəyimdə heç cürə bağışlaya bilmirəm... Nə isə, Kələntər obrazı sizi 8 nəfərlik ailəmizin gözündən salmışdır. Mənə elə gəlir ki, sizi tanıyan bütün tamaşaçılar bu rəydə olarlar".

Amma aktyor səmimi gileylərdən incimir, "bu tamaşaçı məktubu ən böyük xoşbəxtlikdir, nə qədər sərt, nə qədər səliqəsiz yazılsa da, mən şəxsən bütün deyilənləri əziz bir giley hesab edirəm. Hətta "kaş Kələntəri oynamamış səhnəni tərk edəydiniz" arzusunun özündə belə böyük bir sevgi, böyük bir məhəbbət var. Böyük sənət belə olmalıdır" - deyirdi.

Doğrudan da, əsl aktyor oyunu yaddaşlarda əbədi yuva salmalı, ürəklərdən heç zaman silinməməlidir. Aktyorun teatr və kino tariximizdə yaratdığı obrazlara nəzər salıb "Teatr, kino mənim həyatım, xoşbəxtliyimdir" deməsinə isə ürəkdən haqq qazandırmaq olur.

Kaspi.-2007.-24 aprel.-S.16.