Günəşin sirrini açan sənətkar

Toğrul Nərimanbəyov: "Parisdə gözümü yumanda Abşeron rəsmlərini görürəm"

"Dağ çayı"nın coşub çağladığı, "Küləklər"in tüğyan etdiyi, "Çinarlar"ın baş-başa verdiyi, "Yaz çiçəkləri"nin "Laləli düzlər"ə "Yaşıl xalı" sərildiyi bu dünya gözəldi. "Xəzər"in sakit ləpələri fonunda könül oxşayan bu gözəlliklər "Güclü qasırğa"lar qoynunda sirli bir möcüzəyə dönür. Bu gözəlliyi görmək, bu möcüzələrin sirrinə vaqif olmaq üçünsə bu dünyaya rəssam gözü ilə baxmaq gərəkdir.

Xalq rəssamı, Rusiya Rəssamlar Akademiyasının müxbir üzvü, dünya şöhrətli fırça ustası Toğrul Nərimanbəyov isə sirrini aça bildiyi bu möcüzəvi gözəllikləri tabloların yaddaşına köçürərək bütün bəşəriyyətə, eləcə də gələcəyə ünvanlayıb.

Yuxulardakı Bakı

- Deyirlər ki, siz yarı fransızsınız.

- Mənim anam əslən fransız, atam isə qarabağlıdır. Atam Parisdə oxuyarkən evlənib anamla. Ona görə də mənim damarlarımda xalis fransız qanı axır. Anam Fransa ilə İspaniya sərhədində yerləşən Qaskoniyanın Po şəhərindəndir. Digər tərəfdən Fransa ruhən mənə çox yaxın bir ölkədir. Qəribə görünə bilər, amma bir neçə il bundan öncə Qoskoniyada olarkən "Maderan" adlı şərabın dadına baxdım. Bu şərab o qədər xoşuma gəldi ki, o gündən sonra hansı restorana getsəm, məhz bu şərabı sifariş verirdim. Çox adam buna təəccüb edir və mənə başqa, daha bahalı şərab növlərini təklif edirdi. Mən isə ancaq "Maderan" şərabından ləzzət alırdım. Sonra məlum oldu ki, həmin şərab anamın doğulduğu və böyüdüyü şəhərdə yetişən üzümdən istehsal olunur. Bu fakt o zaman mənə çox təsir elədi.

- Çoxdandır ki, xaricdə yaşayırsınız?

- Biz bir ara ailəlikcə Lüksemburqda yaşadıq. Amma həyat elə gətirdi ki, bir azdan Lüksemburqu tərk edib Fransaya köçdük və Parisdə yaşamağa başladıq. Ümumiyyətlə, on ildən artıqdır ki, biz mütəmadi olaraq xarici ölkələrdə yaşayırıq. Arada tam yeddi il Azərbaycana gəlmədik. Bu vaxt ərzində Avropanın müxtəlif şəhərlərində, o cümlədən, Parisdə, Turində, Milanda, Boloniyada sərgilərim keçirildi. Ümumiyyətlə, xaricdə sərgi təşkiletmə mədəniyyəti bizdəkindən çox fərqlənir. Onlar bu işə formal yanaşmırlar, hər sərgini xüsusi tələbkarlıqla təşkil edirlər. Məsələn, dünyada böyük sənətkarlardan olan ingilis əsilli rəssam Konsteblin əsərlərini yalnız ayrı-ayrı muzeylərdə nadir eksponat kimi görmək olar. Parisdə isə onun minə yaxın əsərini yığıb bir sərgidə toplamışdılar. Bu gərgin əmək, həm də böyük pullar tələb edən bir işdir, amma onlar bu zəhmətə qatlaşırlar, riskə gedirlər, çünki əsl sənət məhz belə yanaşmanı tələb edir. Doğrudur, o vaxt ki, bir işə böyük zəhmət qoyulur, o işin nəticəsi də, təsir qüvvəsi də güclü olur. Mənim sərgilərimə gəlincə, onu deyə bilərəm ki, onları həm də əsərlərimin kolleksionerləri öz təşəbbüsləri ilə təşkil edirlər. Belə kolleksionerlərin biri də 64 əsərimi alan alman neyrocərrahı Brend Zeyvengerdir. O, Prinston yaxınlığında mənim muzeyimi açdı və orada əsərlərimi nümayiş etdirdi.

- Xaricdə yaşayanların çoxu "Bakını tez-tez yuxuda görürəm"- deyə Vətən həsrətlərinə yuxuları ilə su çiləyirlər. Siz də yaşayırsınızmı, bu həsrət hissini?

- Mən Parisdə yaşasam da, qəlbən Bakıdayam. Hətta Parisdə gözümü yumanda Abşeron rəsmlərini görürəm. Borular, neft, qara mazut... Bu sərt gözəllik mənzərəsi təsvirolunmazdır. Xaricdə həmçinin tez-tez uşaqlıq dostlarımla getdiyim "Pionerlər evi"ndəki rəssamlıq dərnəyini xatırlayıram. Orada rəssamlıqda ilk addımlarımı atmışam. Bu həmin "Pionerlər evi"dir ki, Səttar Bəhlulzadə, Tahir Salahov kimi görkəmli rəssamlar yetişdirib. Bir də məşhur futbolçu Ələkbər Məmmədovla uşaq vaxtı küçələrdə futbol oynamağımız mənimçün əvəzolunmaz xatirələrdir.

- Xaricdəki sərgilərinizin hamısı yaddaqalan olub?

- Ən yaddaqalan sərgim Bostonda olub. Bu sərgiyə çoxlu dostlarım, kolleksionerlər toplaşmışdı. Sərgiyə gələn qonaqlar arasında müxtəlif adamlar var idi, amma onların sənətə olan münasibətləri də fərqli idi. Məsələn, fransızlar və italyanlar sərgiyə baxıb gedirlər. Hansısa əsər xoşlarına gəlsə belə onu dərhal almırlar, əsərin qiymətini salmağa çalışır, sonra isə almayıb gedirlər. Almanlar nə qədər qəribə səslənsə də, sənətə münasibətdə daha emosionaldırlar. Həm də əsəri alanda bunu ürəkdən edirlər, daha günlərlə qiyməti haqqında düşünmürlər. Bir dəfə sərgidə bir alman ər-arvadın dialoquna fikir verdim. Arvad ərinə hansısa əsəri almağı təklif edirdi, ərsə buna imkanları olmadığını söyləyirdi. Onda arvad dedi ki: "Nə olsun, maşınımızı satarıq". Yəni bu, almanların incəsənətə olan səmimi münasibətlərinin, mən deyərdim, ən bariz nümunəsidir. Xaricilər sərgilərə körpə uşaqlarıyla gəlirlər. Uşaqları yerə qoyub özləri tablolara tamaşa edirlər. Həmin vaxt uşaqlar iməkləyərək zalları dolaşır, heç kim də buna fikir vermir. Bu da xaricdə sənətə olan münasibətin göstəricisidir. Onların fikrincə, uşaqlar körpəlikdən sənət əsərlərinin arasında olmalı, yaradıcı mühitdə böyüyüb tərbiyələnməlidirlər. Bu, çox gözəldir.

Rənglə musiqinin vəhdəti

- Maraqlıdır, nə üçün siz rəssamlıq təhsilinizi Əzim Əzimzadə adına rəssamlıq məktəbində aldıqdan sonra ali təhsilinizi Litvada davam etdirdiniz? Məsələn, Moskvanın məşhur Surikov adına və ya Leninqradın Repin adına institutlarında yox?

- Ona görə ki, məni bu məktəblərə götürmədilər. Sizə qəribə görünə bilər, amma bu, həqiqətən belədir. Ona görə ki, mənim rəssamlıqda öz yolum vardı. Bu institutlarda kulta çevrilən akademik stilə meyl etmirdim. Litvada isə məni gənc istedad kimi çox yaxşı qarşıladılar. Məni diz üstə çökməyə məcbur edə bilmədilər. Öz hisslərimi bölüşməyə, öz ladımı tapmağa yönəltdilər. Ona görə də həmişə litvalı müəllimlərimi, məşhur rəssam Yuozas Mikenası böyük məhəbbətlə xatırlayıram. O mənə atalıq qayğısı ilə yanaşaraq istedadımın inkişafına kömək elədi. Gözəlliyi duymaqda və yaradıcılığımda mənə dayaq oldu. Litvada oxuduğum illərdə Leninqraddakı Ermitaya, rus muzeylərinə, Puşkin, Petroqrad saraylarına tez-tez səfərlər təşkil olunurdu. Tətillərdə isə ümumiyyətlə, bu şəhərə gəlirdim. Səylə köhnə ustadların əsərlərini təkrarlayırdım. İkonalarla, qədim rus rəssamlarının və xalq yaradıcılarının əsərləri ilə maraqlanırdım. Surikov, Konçalovski, Petrova-Vodkinin yaradıcılığının sirlərini öyrənməyə çalışırdım. Mənim əsas predmetlərim həmçinin Matiss, Sezann, Doren, Mane və başqa fransız improsionistləri və postimprosionistləri idi. Onlara yaxınlığımla sanki anamın mövcudluğunu hiss edirdim.

- Musiqi və rənglər bir-birindən ayrılmazdır. Ona görə də təəccüblü deyil ki, siz həm də oxumağı sevirsiniz. Rəsmlərinizdə istədiyinizi etmək baxımından daha çox azadsınız. Bəs vokalda özünüifadəniz də o dərəcədə azaddır?

- Təxminən rəsmdəki qədər. Rəsm çəkəndə mən həmişə oxuyuram. Xüsusən neapolitan mahnılarını oxumağa pərəstiş edirəm. Mən Fransa mədəniyyəti yazılmış disk buraxdırmışam. Ümumiyyətlə, Allah insana iki məharət verəndə onların birini qoyub o birisi ilə məşğul olmaq, məncə, naşükürlükdür. Ona görə də mən oxumağı da həyatımın vacib bir missiyası olaraq qəbul edirəm. Bilirsiniz, rəssamlıqda elədir ki, sən istədiklərini kətana köçürürsən və onlar artıq səndən ayrılır, amma oxumaq insanın içindədir. Mənim özümə də maraqlıdır ki, daxilimdə nələr baş verir, səs necə yaranır, mən özüm onu hansı çalarlarla zənginləşdirə bilərəm. Mənim üçün bu, hələ də bir möcüzədir. Onu da qeyd etməliyəm ki, oxumaq qabiliyyətim, nəğməyə məhəbbətim də mənə anamdan keçib. Düzdür, uzun müddət özümü musiqiyə, yoxsa təsviri sənətə həsr edəcəyim barədə götür-qoy edirdim. Nəhayət, rəssamlığım müğənniliyimə qalib gəldi. Hətta Litvada oxuduğum illərdə Konservatoriyada da azad dinləyici qismində məşğul olurdum. Müəllimlər mənim tenorumdan razılıq edirdilər. Mən musiqidə həvəskar olmaq istəmirdim. Bəlkə də bu cəhdlərimin nəticəsi idi ki, istedadıma və peşəkar hazırlığıma görə mənə opera müğənnisi diplomu verildi. Ümumiyyətlə, bu rəsmi sənədsiz də həmişəlik Bakı, Moskva, Paris vernisaylarında mənim gözəl səsimin olduğunu unutmurlar. Çünki belə sərgilərin əksəriyyəti mənim səsimlə açılır. Təvazökarlıqdan uzaq da olsa, hətta məni üzdən tanımayanlar, ilk dəfə eşidəndə fikirləşirlər ki, Böyük Teatrın və ya Mariinski Teatrının hansısa məşhur tenoru oxuyur.

- Litva məktəbi sizə daha nə verdi?

- Litva məktəbində təhsil almağım rəssam kimi formalaşmağıma, öz möhkəm mövqeyim və prinsiplərimlə sənətdə görünməyimə böyük kömək etdi. Orada oxuduğum illər həmçinin mənə Azərbaycanı başa düşməyə kömək elədi. Ümumiyyətlə, müxtəlif coğrafi yerlərlə, milli tipaylarla tanışlıq insana öz yurdunun obrazını hiss etməyə kömək edir. Daha sonra bir müddət Səmərqənddə yaşamışam. Orada da vətənimə qarşı eyni hissləri yaşamışam.

- Heç şübhəsiz, Bakıya qayıtdıqdan sonra ilk vaxtlar sizə Pribaltikada nə öyrətdiklərini, o cümlədən qəlbinizdə coşub-daşanları göstərməyə cəhd edirdiniz. "Toğrul mifi"nin yaranması bunun nəticəsiydi?

- Bakıya qayıdanda 25 yaşım vardı. "Toğrul mifi"ni də yaratmaq asan olmadı. İlk vaxtlar natürmortlar, portretlər, mənzərələr, tematik rəsmlər çəkirdim. Ancaq mənə elə gəlirdi ki, öz xüsusi mövzumu tapa bilmirəm. Mən incəsənətin həyatın döyünən nəbzi olduğunu sübut etməyə çalışırdım. Buna görə yorulmadan respublikanın hər guşəsini gəzir, hətta ən ucqarlara gedib çıxırdım. Dağlara hər səfərim etüdlərlə, zarisovkalarla nəticələnirdi. Mən Azərbaycanı qarış-qarış gəzmişəm. Demək olar ki, bütün bölgələrində olmuşam. Abşeron çöllərini, Xəzərdəki qayalıqları beş barmağım kimi tanıyıram, amma o zamanlar köhnə reyim vaxtı indi duyduğum şeyləri, predmetlərin dərinliyini hiss etmirdim. Vaxt və təcrübə milli koloritin açılmasını əvvəlkindən daha çox tələb edir.

- Öz mövzunuzu, qəhrəmanınızı tapmağa sizə nə qədər vaxt lazım oldu?

- Mən öz qəhrəmanımı, öz istədiyim mövzunu emalatxanamdan bir neçə kilometr uzaqda, Xəzərin ortasında - Neft Daşlarında tapdım. Məhz bundan sonra mən "Neft və neftçilər" mövzusunu işlədim. Mən bu yolu əzabla axtarmışdım. İnstitutu qurtarandan sonra ürəyimə yaxın olanı çəkmək üçün düz iki il axtardım. 1957-ci ildə çəkdiyim bu mövzuda ilk işim "Xəzərin üfüqləri" məni xeyli tanıtdı. Moskvada komsomolun 40 illiyinə həsr olunuş sərgidə göstərilməklə dərhal sensasiyaya səbəb oldu. Sonra bu uğur Kiyev, Riqa, Tbilisi və digər xarici ölkələrin sərgilərində davam elədi. Özüm də başa düşə bilmirdim ki, bu əsər insanları niyə bu qədər heyran edib? Demək olar ki, dənizin qəhrəman neftçiləri, sənaye mənzərələri, uzun illər mənim yaradıcılığımda əsas yer tutdu. Sonralar "Estakada", "Güclü qasırğa", "İliç buxtası", "Abşeron neft mədənlərində" və s. əsərlər yarandı. Demək olar ki, neftçi qəhrəmanlarından ibarət bütöv bir portret qalereyasını yaratmağa nail oldum.

- Demisiniz ki, əsas personayınızın - Günəşin bütün sirlərini bilirsiniz. Bu nə sirdir belə? Bəlkə bizə də açasınız.

- Bu işıqla mənim xüsusi münasibətim var. Doğrudur, demək olar ki, Günəşin bütün sirlərini bilirəm. Təkcə mənzərələrimdə deyil, demək olar ki, bütün əsərlərimdə, həmçinin natürmotlarda, partretlərdə, interyer kompozisiyalarımda, hər yerdə Günəşin varlığı hiss olunur.

- Bir də az qala bütün əsərlərinizdə bir nar meyvəsini görmək olar. Bunun da ayrıca sirri varmı?

- Bu sirr Göyçayla bağlıdır. İlk dəfə məni bu rayona Rəsul Rza dəvət etmişdi. Altmışıncı illərin əvvəlləri olardı. O vaxt biz Göyçayın hər yerini dolaşdıq və bir çobanla tanış olduq. Çoban iki dağın arasında qoyun sürüsü otarırdı. Mənə: "Xruşşova əti mən təşkil eləyirəm, - dedi, - sürünü Ala dağa göndərsəm, Xruşşovun əti min kilo artar. Qara dağa göndərsəm, əksinə, min kilo azalar". Mən çobanla söhbət etdiyim vaxt Rəsul müəllim ova çıxmışdı. Ova çıxanda isə əvvəlcədən rayonun rəhbərliyinə xəbər verilirdi ki, onlar şikarı təşkil etsinlər. Hətta zarafat eləyirdik ki, meşədə bir-iki ayı varsa, onları da ağaclara iplə bağlasınlar ki, ova çıxanlar axtarıb əziyyət çəkməsinlər. Narı çəkməyə də o vaxtdan başladım. Onacan isə elə bir şey axtarırdım... Narı təsvir edəndə bu meyvənin şirəsinin sanki dadını hiss edirdim və onu tamaşaçıya da ötürmək istəyirdim.

Etiraf

- Mənə elə gəlir ki, rəssamın hər hansı əsərinin korlanması və ya məhv edilməsi onun üçün çətin bir mərhələdir. Vaxtilə bir neçə iri mədəniyyət və istirahət mərkəzini sizin divarüstü rəsmləriniz - freskalarınız bəzəyirdi. Məsələn, "Moskva" mehmanxanasını sökdülər, Kukla teatrında isə təmir işləri aparılır.

- Düz deyirsiniz, mən buna ürəkdən təəssüflənirəm. Artıq "Moskva" mehmanxanası daha yoxdur. Məndə oradakı freskaların yalnız fotoları qalıb. Kukla teatrında təmir-bərpa işləri gedir, təmir bitəndən sonra divardakı rəsmlərimi yenidən işləmək imkanım olacaq. Bununla yanaşı Milli Məclis binasının təmirindən sonra orada da divarüstü rəsmlər çəkmişəm. Amma özümə söz vermişəm ki, daha divarlarda çəkməyəcəyəm. Çünki divarlar xarab olur, dağılır, kətan isə həmişə qalır və onu bir yerdən digərinə keçirmək olur.

- Rəssamlıqla uzun-uzadı məşğul olandan sonra özünüzə etirafınız nə oldu: "yaxşı ki, bu sənətə gəlmişəm" öyüncəkliyi, yoxsa "hələ də istədiklərimə çatmamışam" fikri?

- Rəssamlıqla uzun illər məşğul olandan sonra öz-özümə etirafım belə oldu: emalatxanama müxtəlif adamlar gələndə mən sanki onların gözü ilə yenidən öz işlərimə baxıram. Əgər baxışlar xeyirxahdırsa, onlar mənə daha yaxşı görünür. Əgər xeyirxah deyilsə, pis... Demə, rəsmlər də öz müstəqil həyatını yaşayır. Bir şeyi də dərk elədim: bu rəsmlərdən insanın həyatına rahatlıq süzülür. Başa düşürsən ki, bunlar sənin gərgin əməyinin, yuxusuz gecələrinin məhsuludur. Bağban barını görəndə sevindiyi kimi, mən də tablolara baxanda eyni hissləri keçirirəm.

- Sizin tablolarınızdan qəribə bir həyat eşqi qaynaqlanır. Bu gücü nədən, kimdən və ya haradan toplamısınız?

- Son zamanlar həyat məni sevindirməyə başlayıb. Mən elə hesab edirəm ki, biz böyük nailiyyətlər əldə etmişik və bir çox sahələrdə baş verən dəyişikliklər yalnız xalqımızın xeyrinədir. Bir də ki, keçmişimizi yada salıb bu günümüzdən giley etməklə irəliyə getmək olmaz. Mənə sual verəndə ki, iri şəhərlərimizdə inşa edilən yeni-yeni binalara necə münasibət bəsləyirəm, cavab verirəm ki, normal. Bu hal normal inkişaf prosesinin göstəricisidir. Doğrudur, bəzən bu proseslər hədləri aşır, amma axı bu yolu keçmiş böyük ölkələrin təcrübələri bizə göstərir ki, bütün bunlar qaçılmaz, həm də müvəqqətidir.

- Bu günlərdə 77 yaşınızı yola saldınız. Hesabatınız nə oldu?

- Taleyimdən razıyam. Gözəl ailəm, həyat yoldaşım, oğlum var. Yoldaşım mənə işlərimdə çox kömək edir, dəstəkləyir, yaradıcılıq üçün gözəl aura yaradır. Oğlum da incəsənətə həvəs göstərir. Yavaş-yavaş onda rəngkarlığa həvəs oyatmağa başlayıram. Ümid edirəm ki, ailəmizin yaradıcı ənənələrini davam etdirəcək. Buna inanıram. Mənimsə yaratdıqlarımın hamısı xalq üçündür.

Kaspi.-2007.-11-13 avqust.-S.22-23.