Sərvaz

Daddıqca dadlanan həyat

Müsahibimiz xalq şairi Sabir Rüstəmxanlıdır

- Sabir müəllim, hər dəfə “Ölüm zirvəsi” romanınız barəsində düşünərkən belə hesab edirəm ki, o əsəri bir növ canınız, ruhunuz əvəzi bilərək araya-ərsəyə gətiribsiniz. Qəribədi ki, “Ölüm zirvəsi”nin qəhrəmanı Cavad xanın vətənpərvərlik duyğuları, düşüncələri həm də Sabir Rüstəmxanlı ömürlüyünü göz önünə gətirir...
- Bu, bir tale işidi. Mən on səkkiz-on doqquz yaşında yazdığım “Vətən” adlı şerimdə Cavad xanın adını çəkmişəm. O şeir mənim 1970-ci ildə çapdan çıxan ilk kitabımın ilk səhifəsində verilib, Azərbaycan anlayışının, vətən duyğusunun mənim yaradıcılığımda doğurduğu ilkin assosiasiyaları özündə ifadə edir. Məsələn,

Bir əlçim buluddu,
Bir ömür oddu,
bir içim sudu...
Yandıqca odlanan ocaqdı,
Daddıqca dadlanan arzudu,
Bir dərə bahar leysanıdı,
21 Azərin qanıdı,
Cavad xanın qətl yeridi,
Sabirin “fəxriyyə” şeridi,
Dağları dumanda itən
Vətən, vətən...

Yəni hələ o gənclik illərində bu bilgilər, bu rəmzlər mənim üçün Azərbaycanın xəritəsini cızırdı, Azərbaycan obrazı mənim düşüncələrimdə məhz bu cizgilərdən, bu adlardan, bu sərhədlərdən keçirdi. Ömrü boyu məni Cavad xan obrazı düşündürüb. Hələ 1971-ci ildə Sabir Poeziya günləri başlananda Şamaxıda - Sabirin heykəlinin qarşısında mən “Vətən” şerimi oxumuşdum. Həmin Sabir Poeziya günlərində çox sevdiyim və ömrünün sonuna qədər də dostluq elədiyim böyük ədəbiyyatşünas alim rəhmətlik Abbas Zamanov da iştirak etdirdi. Abbas Zamanov həm də böyük əqidə, mübarizə adamı idi. O vaxt Abbas müəllim Ədəbiyyat muzeyinin direktoru idi. Həmin o şeir məclisindən sonra mənə tapşırdı ki, sabah gəl mənim yanıma. Ertəsi gün getdim. İş stolunun siyirməsini çəkdi, oradan böyük bir portret - şəkil çıxartdı və məndən soruşdu ki, şerində adını çəkdiyin Cavad xanın şəklini görmüsənmi? Dedim: “Yox, mən heç bilmirəm Cavad xanın şəkli olub-olmayıb”. Abbas müəllim həmin o iri portreti qoydu mənim qarşıma və dedi ki, bu, Cavad xanın şəklidi: “Bunu götür, sənə bağışlayıram. Amma heç kimə demə”. Çünki hələ o vaxtlar Cavad xanın adının çəkilməsi yasaq idi. O zaman mən kirayə də yaşayırdım və təbii, kirayənişin qaldığım evlər də tez-tez dəyişilirdi. Bakının elə bir guşəsi yoxdu ki, mən orada kirayədə yaşamayım. Ancaq kirayədə qaldığım o evlərin iki dəyişilməz əşyası, atributu var idi. Hər ikisini divardan asmışdım. Bunun biri o vaxt həvəskar rəssam tərəfindən çəkilib hazırlanmış Xətai portreti idi. Altında yazılmışdı: “Ana dilim qeyrət dilimdi, mənəvi varlığım, dövlət dilimdi”. Biri də onun yanından asılmış Cavad xanın şəkli idi. O illərdən başlayaraq Cavad xan folklor qəhrəmanlarından da yuxarıda dayanan, Azərbaycan tarixinin çox canlı bir səhifəsi kimi mənimlə birgə yaşayıb, mənimlə birgə böyüyüb. Koroğlular, Nəbilər öz yerində, ancaq real bir şəxsiyyət, real bir qəhrəman olaraq Cavad xan mənə həmişə daha doğma, yaxın olub. Bu duyğu məni necə tutmuşdusa, 80-ci illərin əvvəllərində Moskvada olduğum bir neçə gün ərzində “Cavad xan” adlı bir poema da yazmışdım. Amma o vaxt Qlavlit o poemanın “Cavad xan” adıyla nəşr olunmasına icazə vermədi. Elə bayaq adını çəkdiyim “Vətən” şerimin çapına da icazə vermirdilər. Həmin şeri çox böyük çətinliklə ilk kitabıma daxil edə bilmişdim. İlk kitabımın redaktoru olmuş İlyas Tapdıq şahiddi və onun razılığı ilə o şeir ilk kitabıma daxil edilmişdi. Mən bu yaxşılığına görə İlyas Tapdığa minnətdaram. 80-ci illərin əvvəllərində yazdığım poema da kitabda çap olunanda əsərin “Cavad xan” adıyla çap edilməsinə icazə verilmədi. Baxmayaraq ki, poemada Cavad xanın həyat və fəaliyyəti, oğlanlarıyla bağlı çox şey qələmə alınmışdı. Ancaq dedilər ki, heç olmasa Cavad xanın adını başlıqdan çıxart. Ona görə də əlacsız qalıb başlığı dəyişəsi oldum və o poema “Qan yaddaşı” adlı kitabımda “Sönmüş ocaqların harayı” adıyla çap edildi. İllər uzunu bu poema mənim yaradıcılıq gecələrimdə oxunub, televiziya üçün səhnələşdirilib, Bakı Bələdiyyə Teatrının aktyorları bu poema əsasında tamaşa hazırlayıb. Yazdıqlarım içində çox oxunan və sevilən bir əsərdi. Və mən bu poemanı həmişə öz poetik yaradıcılığımın zirvəsi hesab eləmişəm. Ən çox xalq artisti Nurəddin Mehdixanlının dilindən səslənib. Və mənim də xəyalımda Nurəddin Mehdixanlı yavaş-yavaş Cavad xana çevrilib. Onunla Cavad xan haqqında aramızda çox uzun söhbətlər olub. Nurəddin həmişə israr edirdi ki, bu əsəri bəlkə bir televiziya filmi kimi hazırlayaq, ya elə poemanı səhnələşdirək. Amma son dəfə bu məsələ üzərinə gələndə mən dedim ki, Cavad xan haqqında poetik filim yox, ciddi arxiv sənədlərinə söykənən, geniş bir filmin çəkilməsini istəyirəm. Bu da çox çətindi. Tərəddüdlə yanaşırdım. O poemadan, onun obrazlarından, şeirdən ayrılmaq çox çətin idi. Hər halda, “Cavad xan” yazılarkən mən həm arxivdə, həm də Axundov adına Kitabxanada çox çalışmışdım. Əlimə düşən kitabları, mənbələri oxumuşdum. İndi təzələmək lazım gəldi yaddaşımda olan o faktları, dəlilləri. O vaxt hələ çap olunmamış və yaxud ortada olmayan bir sıra kitablara da yenidən baxdım. İndi bu kitabların sayı xeyli artıb. Məsələn, Dubrovinin altıcildliyi var. Pottonun “Qafqaz müharibələri” adlı beşcildliyi var, Azərbaycanda deyəsən bir-iki nüsxəsi olan Bıtkovun üçcildliyi var, “Qafqaz Arxeoloji Araşdırmaları Komissiyası”nın on ikicildliyi, Gürcüstan tarixiylə bağlı kitablar var. Eyni zamanda, bir çox başqa əsərlər. Bunların hamısını bir də gözdən keçirəndən sonra ssenarini yazdım. Amma materiallar o qədər çox idi ki, gördüm ssenari bitəndən sonra da ürəyimdə rahatlıq yoxdu. Ssenarini Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə təqdim elədim. O ssenari qəbul olunub istehsalata buraxıldı. Amma bundan sonra mən yenidən oturdum və mənə doğma olan bu mövzu əsasında yenidən “Ölüm zirvəsi” romanını yazdım. Roman bitəndən sonra ssenariyə bir də qayıtdım və ssenaridə bəzi hadisələrin xronologiyasını dəqiqləşdirdim. Yəni, roman ssenariyə kömək elədi, ssenari romanı doğurdu. Deyim ki, 2006-cı ili başa-baş mən bu yaradıcılıq ağrısının və yaradıcılıq xoşbəxtliyinin sevinci içində oldum. İndi də hələ o hadisələrin içindəyəm. Çünki film çəkilib qurtarmayıb. Hələ çəkilişlər gedir. Ola bilsin nə vaxtsa, yəni film çəkilib qurtarandan sonra mən romana bir də qayıdacağam. Yeni ideyalar, fikirlər də var. Ancaq təkcə Cavad xan deyil ki?.. Çox təəssüflər olsun, ömür altmışı haqlayandan sonra bu fikrə gəlmişəm. Çox istərdim ki, “Göy Tanrı” romanıyla başlayan bu iş bir silsiləyə çevrilsin. Çünki “Göy Tanrı” tanrıçılıqla, Oğuz xanla bağlı bir tarixi romandı və tariximizin ən qədim bir dövrünü əhatə edir. “Ömür kitabı”nda da yenə qədim tariximizə müraciət var. “Ömür zirvəsi” xanlıqlar dövrü tariximizlə bağlıdı və nəhayət, “Xətai yurdu”nda da meydan hərəkatını yazmışam. Ancaq bu arada o qədər parlaq dövrlər, parlaq şəxsiyyətlər var ki, illər uzunu onlar haqqında xeyli bilgi yığmışam, xeyli materiallarım da var. Təəssüf ki, vaxt məni darıxdırır, əlimdəki işlər yarımçıq qalır. Məsələn, difahilər haqqında yazmağa başladığım əsərimi tamamlamaq istəyirəm. “Difahi” Azərbaycanda ilk siyasi partiyalardan biri idi. Bu partiya 1906-cı ildə erməni terrorizminə qarşı müqavimət təşkilatı kimi yaradılmışdı. Deyim ki, əsərin xeyli hissəsini yazmışam. Ancaq filmin çəkilişi başlanandan bəri qələmi yerə qoymuşam. Sonra başqa bir kitabım da var. O da “Vətəndaşlığın əlifbası” adlanır. Bu əsər bir növ “Ömür kitabı”nın ikinci hissəsi, sonudur. “Ömür kitabı”nda başlanan fikirlər, ideyalar burada yekunlaşır. Mən bunları vaxtilə çalışdığım “Ədəbiyyat qəzeti”nə və qələm dostlarıma bir növ hesabat kimi deyirəm. Bilirsinizmi, həyatda elə məqamlar olur ki, sanki insanın bəsirət gözü birdən-birə açılır. İndi birdən-birə hiss edirəm ki, mən ömrü boyu bu işlərlə məşğul olmalıyammış - ancaq Azərbaycan tarixini araşdırmalı və onunla bağlı nəsr əsərləri yazmalıyammış. Bu tendensiya mənim poeziyamda da var. Təvazödən kənar səslənməsin, mənim poeziyam Azərbaycan poeziyasında tarixə bağlılıq baxımından fərqlənən, vətəndaşlıq duyğusunun daşıyıcısı olan bir poeziyadı. Elə bilirəm ki, poeziyada başladığım o iş hələ bitməyib, tamamlanmayıb. Elə bil ki, şeirlə tarixi həqiqətlərin hamısını demək mümkün deyil. Düşündüklərimin şeirlə ifadəsi məni doyuzdurmurdu. Elə bilirəm ki, xeyli gec başlamışam bu işə. Amma bundan sonra, hər halda, bayaq adlarını çəkdiyim kitabları tamamlamaq arzusundayam...
- “Ölüm zirvəsi”ndə belə bir məqam var ki, yağı düşmən bir neçə istiqamətdən Gəncənin üzərinə hücuma keçir, Cavad xanı yenmək istəyir. Cavad xan Rusiya hegemonluğu, erməni hiyləgərliyi, gürcü knyazlarının dönüklüyü ilə üzbəüz qalır. Belə bir vaxtda o, Şəki, Şamaxı, Bakı, Naxçıvan, Quba, Qarabağ xanlarına məktub yazıb, düşmənə qarşı birliyə çağırır. Ancaq Azərbaycan xanlarının mənəmlik iddiası ucbatından Cavad xan təklənir. Nə qədər acı olsa da, etiraf etməliyik ki, biz Xankəndini, Şuşanı, Laçını, Kəlbəcəri, Ağdamı, füzulini, digər rayonlarımızı da həmin biganəliklə itirdik. “Məndən ötdü - qardaşıma dəydi” arxayınlığının güdazına getdik. Məncə, “Ölüm zirvəsi” “bizdən ötüb - vətənə dəyənlərin” ağrısından doğan bir elegiyadı...
- Şübhəsiz! “Ölüm zirvəsi” ilk növbədə bədii əsərdi. Amma, eyni zamanda, tarixi hadisələrə, dəlillərə, sənədlərə söykənən bir romandı. Bu əsərdə uydurmalar demək olar ki, yoxdur. Cavad xanın dövrünün tanınmış xanları ilə görüşü olub, özü də dəfələrlə. Qarabağda, Şuşada da görüşlər olub. Cavad xanın Qacarla da görüşdüyü tarixi faktdı. Hətta Qacar onu Şuşada Bakı xanıyla birlikdə gözdustağı edib. Əsərdə göstərilən o ayrılıqlar, mənəmliklər də olub. Bizim bugünkü bütün ayrılıqlarımızın, təklənməyimizin kökü oradan gəlir. Çox təəssüf. Zaman keçir, amma o psixologiya, birliyimizə mane olan riyalar hələ də qalır.
- Sabir müəllim, bir az öncə xalq yazıçısı Anarın ssenarisi əsasında Hüseyn Cavidin həyatı haqqında çəkilmiş filmə baxdıq. O filmdə iblisliyin əbədi fəaliyyət sərhədsizliyi bütün həyasızlığı ilə əks olunub. Necə deyərlər, iblisliyin daşıyıcıları dəyişir, mahiyyət etibarilə əməllərsə qalır... Bu ağrını xalqımız öz tarixi boyu həmişə çəkib.
- Əvvəla onu deyim ki, böyük dövlətlərin bizim regionda həmişə güclü marağı olub. Osmanlı dövləti yaranandan sonra Azərbaycan ərazisindəki türk dövlətilə onun arasını vurmaq üçün bütün Avropa dövlətləri həmişə maraq göstəribdir. Uzun Həsəndən başlamış Şah İsmayıl Xətai - Sultan Səlim, Topal Osmanla Nadir xan savaşlarının ssenarisi Avropada yazılırdı. Və türk dünyasında birliyin olmaması üçün Avropa dövlətləri dəridən-qabıqdan çıxırdılar. Üstəlik Rusiyanın da Qafqaz siyasəti var idi. Və Qafqazdan türkləri, müsəlmanları təmizləyib, buranı xristianlar arasında bölüşdürmək, erməniləşdirmək planı var idi. “Yunan variantı” deyilən bir variant var idi ki, bu barədə “Ölüm zirvəsi”ndə ətraflı bəhs olunur. 250 ildən artıqdır ki, bu regionu ələ keçirmək, buradan azərbaycanlıları çıxarmaq, bu bölgəni Rusiyanın bir parçasına çevirmək siyasəti aparılıb. Bugünkü Qarabağ müharibəsi də həmin siyasətin davamıdı. Bu siyasətə çatmaq üçün çox vaxt özümüzü özümüzə qarşı vuruşdurublar, özümüzü özümüzə qarşı düşmən ediblər. Mənim də “Ölüm zirvəsi”ni yazmaqda məqsədim o olub ki, biz bu ağrını hiss edək. Əgər o zaman Azərbaycan xanlıqları birləşsəydilər Gəncədə o ağır məğlubiyyət olmazdı, beş min gəncəli məhv olmazdı. 16-17 min gəncəli əsir düşməzdi, Gəncənin altı üstünə çevrilməzdi. Orada qadınları, qocaları, uşaqları aman vermədən qırıblar. Bu tarix zaman-zaman təkrar olunub. 1918-ci ildə müstəqil dövətimiz qurulub, onun dalınca Gəncə qırğınları olub. Uzun illər Gəncəyə qarşı Moskva psixologiyasından gələn soyuq bir münasibət olub. Uzun illər bu tarixin öyrənilməsi yasaq edilib. Yalnız son vaxtlar - Azərbaycan müstəqilliyini əldə edəndən sonra Gəncədə Cavad xanın qəbirüstü abidəsi ucaldılıb. Yaxşı haldı ki, Azərbaycan dövləti, Azərbaycan Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Cavad xan haqqında film çəkmək təklifimizi müsbət qarşıladı, maliyyə məsələlərini həll etdi. Bu, çox böyük bir hadisədi. Hesab edirəm ki, bu, film tariximizə baxış silsiləsindən yeni bir mərhələnin başlanğıcı olacaq. Nəhayət ki, öz tariximizə normal baxışa öyrəşəcəyik, ağa-ağ, qaraya-qara deməyə öyrəşəcəyik. Bu filim vaxtilə bölgədə baş vermiş hadisələrə işıq salacaq. Cavad xan təkcə qəhrəman deyildi, o, həm də böyük diplomat idi. Cavad xanın Gəncəsi balaca bir xanlıq olsa da, Gəncə o vaxt Qafqazdakı hadisələrin mərkəzində dayanırdı. Hətta Gürcüstan çox böyük həvəslə Rusiyanı dəvət edəndən sonra, ruslar gəlib Gürcüstan çarlığını ləğv eləyib, Gürcüstan çarının varislərini Peterburqa apararaq orada gözdustağı eləyəndən sonra gürcü knyazlarının özləri Cavad xana müraciət ediblər ki, sən möhkəm dayan, biz bu xəyanəti indi başa düşmüşük, hətta Şah Abbas Gürcüstanın dövlətçiliyini ləğv etmədiyi bir halda, rusların bu işi görməsi heç bir əxlaqa sığmır, sən geri çəkilmə və biz də sənə kömək edək, bu xəyanətə qarşı birgə mübarizə aparaq. Cavad xanın onlara cavabı ibrətamiz bir tarixdi: “Siz iki yüz ildən sonra da çalışacaqsınız ki, rusları öz torpaqlarınızdan çıxarasınız, ancaq buna çətinliklə nail olacaqsınız”. fikir ver, 1804-2004... İki yüz ildən sonra Gürcüstan torpağından rus ordusu çıxarıldı. Görün Cavad xan hadisələri necə uzaqgörənliklə qiymətləndirmişdi...
- “Ölüm zirvəsi”ndə Cavad xan həm də ziddiyyətli bir insan kimi təqdim olunur...
- Şübhəsiz, Cavad xan iddialı bir insan deyildi. Ancaq o, ziddiyyətli bir şəxsiyyət idi. Bəzən onu əzazil bir insan kimi səciyyələndirirlər. Ancaq bu əzazillik onun taleyindən irəli gəlirdi. Onun atasının taleyi, qardaşının taleyi, Gəncənin taleyi... Gəncə-Qarabağ bəylərbəyliyi bölünmüşdü, Borçalı əldən çıxmışdı - Nadir şah onu gürcülərə vermişdi. Qazax-Şəmsəddin mübahisəli yerlər idi... Bunların hamısı Cavad xanın çiyinlərinə yüklənmişdi. O, rahat, əhlikefliliklə yaşamırdı ki... filmə gəldikdə isə təəssüf ki, romandakı epizodların heç biri orada yoxdu. film yalnız Gəncənin dörd-beş gününü əhatə edir.
- Mətbuatdan bilirik ki, Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev filmin maliyyə çətinlikləri ilə bağlı müraciətinizi müsbət cavablandırıb. Belə ki, ölkə başçısı filmin çəkilişi üçün lazım olan vəsaitin dövlət büdcəsindən ayrılması barəsində göstəriş vermişdir.
- Mən bu barədə fikirlərimi televiziya vasitəsiylə də bildirmişəm. filmin ssenarisi təhvil veriləndən sonra onun həcmini, vaxtını dəqiq müəyyənləşdirmədən birseriyalı film kimi müqavilə bağlanmış və planlaşdırılmışdı. Amma sonra gördük ki, bu həcmdə film çəkmək nəzərdə tutduğumuz effekti vermir. Mən Milli Məclisdə büdcə müzakirə ediləndə bu məsələni qaldırdım, baş nazirə müraciət etdim, ayrı-ayrı nazirliklərə, iş adamlarına, müxtəlif instansiyalara fikrimi bildirdim, məktublar yazdım. Hamıdan cavab belə gəlirdi ki, bu çox yaxşı, vacib işdi, olmalıdı, bu film üçün pul verilməlidi. Hətta mənə misal göstərənlər də oldu ki, bax, görürsünüzmü Qazaxıstan “Köçərilər” filminə nə qədər pul xərcləyib? Təəssüf ki, heç kəs əməli olaraq lazım olan yardımı etmədi. Hətta Cavad xanın qoruduğu, mənəvi havasını yaratdığı Gəncədən belə xoş bir xəbər ala bilmədik. Nəhayət, mən Prezidentə müraciət elədim. Deyim ki, Cavad xanın məqbərəsi son illərdə ucaldılıb. Söz yox, Cavad xanın qədrini bilməsəydi, iqtidar onun qəbrinin üstündə abidə ucaltmazdı. Yəni, dövlət Cavad xanın yerini, qədir-qiymətini bilir. Hörmətli Prezidentimiz İlham Əliyev mənim müraciətimi müsbət qəbul edərək lazımi vəsaitin ayrılmasına göstəriş verdi. Mən televiziya vasitəsiylə demişəm, qəzet vasitəsiylə də bir daha təşəkkür edirəm. Bu, bir əməl işidi. Mədəniyyət millətin varlığının əsas amillərindən biridir.
Bazar ümidinə kitab, film qoymaq olmaz. Təəssüf edirəm ki, bu gün rayonlarımızda kino-teatrlar fəaliyyət göstərmir. film çəkilir, bəs bu filmlər harada göstəriləcək? Ancaq mən inamlıyam ki, yaxın illərdə bu kino-teatrlar da bərpa olunacaq. Kino dünyada milləti tanıtdıran bir sənətdi. Ola bilsin ki, kitabı oxumurlar, kitabın tərcüməsi, nəşri çətindi. Ancaq filmdi, idmandı - bunlar qısa bir vaxt daxilində bütöv bir millətin, xalqın xarakterini, varlığını tanıtdırır. Bu baxımdan ölkə başçısı səviyyəsində “Cavad xan” filminə göstərilən qayğı məni sevindirdi və bu münasibət məni inandırdı ki, doğrudan da yaxın vaxtlarda kino yaradıcılığında böyük dönüş olacaq. Son vaxtlar mədəniyyət, ədəbiyyat və incəsənət sahələri ilə bağlı ölkə başçısı tərəfindən imzalanan sərəncamların “Cavad xan” filminə olan qayğıyla üst-üstə düşməsi məni sevindirir.

Ədəbiyyat qəzeti.- 2007.- 17 avqust.- S. 2; 6