Kim deyir ki, qadından bəstəkar olmaz

Üzeyir Hacıbəyov bu sözləri Ağabacı Rzayevanın ilk mahnısını dinlədikdən sonra demişdi

Xalqın yaddaşı onun musiqisində qorunur. Hər mahnı bir insan qəlbinin tərcümanı olsa da, hər yeni ifaçısının səsi, nəfəsi ilə təzələnir, Allahın bəxş etdiyi şirin bir avazla yenidən doğulur. Açılması mümkün olmayan sirdi bu. Xalqın adına yazılan bu nəğmələrdə hər kəs öz könül çırpıntılarını eşidə, öz ruhunu onlara köçürə bilər. İnsanların qəlbinə yaxın olan belə nəğmələrin bir çoxunu da o yazıb - Ağabacı Rzayeva. Toy, bayram ovqatlı, sevgi mövzulu bu mahnılar indi tez-tez səsləndirilməsə də insanların qəlbinə həmişəlik köçüb.

Çətin illər

- Ailədə altı uşaq olmuşuq. Babam Mirzə Fərəclə nənəm Güləndam uşaqların başına pərvanətək dolanırdılar. Amma evdə yenə Ağabacının yeri ayrı idi- deyə bacısı Ruqiyyə xanım xatırlayır: - Nənəm hərdən onun incə, hamar barmaqlarını sığallayıb, qohumu Ruxsarə Mirzəbabayevanı yadına salırdı. O, Əhmədxan Bakıxanovun ansamblında işləyirdi. Nənəmin Ruxsarənin piano çalmasından çox xoşu gəlirdi. Çox istəyirdi ki, Ağabacı da onun kimi pianoçu olsun. Hərdən məqamı düşəndə Mirzə Fərəcə deyirdi ki, Ağabacını apar Üzeyir bəyin yanına. Ondan piano çalmağı öyrənsin. Rüxsarə elə yaxşı çalır ki, xoşuma gəlir.

Mirzə Fərəc də "Sən heç bilmirsən, bu çalıb- oxuyanların arasında nə həlləm-qəlləm işlər var. Belə zərif, incə ruhlu insan onlara dözə bilməz. Qoy hələ dərslərini oxusun" - deyə cavab verirdi.

Babası uzaqgörən, həssas adam idi. Hələ uşaqlıq dünyasından ayrılmamış nəvəsinin tərtəmiz ürəyinin olduğunu görür, qorxurdu ki, Ağabacı musiqi sənətinin yolunu tutsa, bəlalarla qarşılaşar. Mirzə Fərəc istəyirdi ki, Ağabacı yaxşı təhsil alsın, başqa bir peşəyə yiyələnsin. 8 yaşına çatanda onu "Çadrovı"da (İndiki Mirzəağa Əliyev küçəsi) yerləşən 38 saylı ünas-türk məktəbinə qoydular.

- Babam dünyasını dəyişən ərəfədə atamı çağırıb musiqi ilə məşğul olmamasını tapşırmışdı - deyə bu ocağın yeganə sağ qalan nümayəndəsi Ruqiyyə xanım xatırlayır: - Babam atama deyirdi ki, mühasibsən, elə mühasibliyini də elə. Atam isə çalıb-oxumağı sevən, xoşqılıq adam idi. O, ömrünün axırına qədər tarını yerə qoymadı və babamdan fərqli olaraq, bu musiqi alətilə rəftar etməyi bizə də öyrətdi.

Ağabacı Bakı Pedoqoyi Texnikumunu bitirəndə ölkənin hər yerində savadsızlığın ləğv olunması üçün kurslar açılırdı. Az-çox təhsil görmüş adamlar ehtiyacı olan kəndlərə müəllim göndərilirdi. Texnikumu bitirən Ağabacı Kürdəxanı kənd məktəbinə ibtidai sinif müəllimi təyin olundu. O zaman kənd yerlərində qızların müəllimlik etmələrinə xor baxır, onları bu işdən perikdirmək üçün müxtəlif vasitələrə əl atırdılar. Ağabacının da güzəranı Kürdəxanıda xoş keçmirdi. Ona maneçiliklər yaradırdılar. Bir gün yenə dərsdəymiş. Qəflətən atəş səsi eşidilir. Sinif otağının pəncərəsindən atılan güllə gənc müəllimənin yanından sivişib divara dəyir. Onun gözünü qorxudurdular ki, Kürdəxanıdan getsin. Ağabacı bundan sonra da orada qalıb müəllimliyini davam etdirmək istəyirmiş. Ancaq ona göndərilən xəbərdarlıqların ardı-arası kəsilmir. Bundan sonra Ağabacını Saray kənd məktəbinə göndərirlər...

1934-cü ilin isti yay günlərinin birində ailələri Maştağadakı bağlarında olarkən şəhərə gedən İsmayıl günortadan keçmiş geri dönür. Ağabacı hiss edir ki, atası sözlü adama oxşayır. İsmayıl da onları çox intizarda saxlamadan, - "Üzeyir bəylə görüşdüm", - deyir. "Konservatoriyada xalq musiqi şöbəsi açıb. Deyir ki, oğlanlar az da olsa gəlir, ancaq heç kəs öz qızını musiqi məktəbinə buraxmır. Üzeyir bəy mənə tapşırdı ki, böyük qızlarını gətir yanıma, yoxlayım; əgər qabliyyətləri varsa, qəbul edək burada oxusunlar, sonra onları görüb həvəsə düşənlər də tapılar". Doğrudan da belə oldu. Üzeyir bəyin qarşısında ilk imtahanlarını verən bacılar sentyabrda xalq musiqisi şöbəsində oxumağa başladılar. 1935-ci ildə Üzeyir bəyin köməyilə Ağabacı Rzayeva Azərbaycan radiosunun Xalq Çalğı Alətləri Orkestrinə işə düzəldi.

O zaman Bakıda qızların musiqiçi olmasına yaxşı baxmırdılar. Ağabacı ilə Ruqiyyə əllərində tar-kamança şəhərin küçələrindən keçib məktəbə, işə gedib-gələndə onlara dikilən soyuq, qınaqdolu baxışları görüb sıxılırdılar. Bununla belə heç biri tutduqları yoldan dönməyi ağıllarına belə gətirmirdi. Onlar 1938-ci ildə Moskvada keçirilən birinci Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbiyyatı ongünlüyündə iştirak edib uğurla geri döndükdən sonra qızlarını musiqi məktəbinə gətirən valideynlərin sayı artdı.

Kaş bu sənətə gəlməyəydim...

- Bir dəfə qardaşım əsgərlikdə yazdığı bir şeirini Ağabacıya göndərərək mahnı bəstələməsini xahiş etmişdi. Şeir Vətən mövzusunda idi. Ağabacı da bu şeirə musiqi yazmışdı, ancaq göstərməyə utanırdı ki, birdən Üzeyir bəy "bu da bəstəkar olub" - deyər. Hacı Xanməmmədov bizimlə bir yerdə oxuyurdu. O gedib Üzeyir bəyə deyir ki, Ağabacı yaxşı bir mahnı yazıb, bizimçün çalıb-oxuyur, ancaq sizə göstərməyə utanır. Üzeyir bəy Ağabacını çağırıb: "Ver bura melodiyanı görüm" deyərək əsəri dinlədikdən sonra sevinclə dillənir: "Kim deyir ki, qadından bəstəkar olmaz?" Ağabacının ilk melodiyası uğurlu oldu. Üzeyir bəy onunla məşğul olmaq üçün həftədə 2 gün vaxt təyin etmişdi. Həm də tapşırmışdı ki, get "Kürd Şahnaz" və ya "Bayatı-Şiraz" muğamı üzrə bir mahnı yaz. Ağabacı da evdə oturub işləyirdi. Evimiz qonaqlı-qaralı olsa da, Ağabacı elə bil evdə heç kəs yox imiş kimi öz işiylə məşğul olurdu. Əsərləri yazır, sonra aparıb Üzeyir bəyə göstərirdi. Onun əsərlərini orkestrlə Gülağa Məmmədov, Məmməd Salmanov oxuyurdu. Ağabacı özü isə orkestrdə tar çalır, həmçinin diriyorluq edirdi. Ağabacı daha çox romanslar yazırdı. O, Azərbaycanda romans yazan ilk qadın sayılır. O, romansları muğam üstündə yazırdı. Onun 300-ə yaxın əsəri vardı. 55 romans yazmışdı. Ağabacıdan sonra romans yazmaq bəstəkarlar arasında dəb düşdü.

Böyük Vətən müharibəsinin ən dəhşətli illəri - 1942-43-cü illər Ağabacı Rzayevanın bəstəkar ömrünün çox məhsuldar dövrü oldu. Bir-birinin ardınca yeni əsərlər yazır, aparıb müəlliminə göstərir, ondan məsləhətlər alırdı. Artıq bəstəkar kimi tanınmağa başlayırdı. Bəstələrinə kimsə "zəifdir" demirdi. Amma deyirdilər ki, Ağabacının musiqilərinin əsil müəllifi o deyil, müəllimidir. Üzeyir bəy özünün bəzi əsərlərini tələbəsini adına çıxır. Ağabacı bu yersiz söhbətlərdən çox sıxılırdı. Amma əli işdən soyumurdu. Özünə təsəlli verirdi ki, vaxt olacaq, həqiqət yalana qalib gələcək.

1942-ci ildə bəstələdiyi "Ey pəri" mahnısını əvvəlcə Şövkət Ələkbərova oxudu. Sonra, onun başqa ifaçıları da oldu. Töhvə Əliyeva, Tükəzban İsmayılova da "Ey pəri"ni oxudular. Bir gün nədənsə repertuardan çıxarıldı. Ağabacı bunun səbəbinin anlaya bilmirdi. Azərbaycanda çox məşhur olan "Ey pəri" bir müddət radio dalğalarında eşidilmədi. Sonra həmin mahnı yenidən səsləndi. Ancaq bu dəfə İrandan gəldi onun sədası. Orada yaşayan müğənni qız, bu mahnını Cənubi Azərbaycanın xalq mahnısı kimi oxuyurdu. Bundan sonra həmin mahnını yenidən radioda səsləndirməyə məcbur oldular.

Ona qarşı maneələr ömrünün sonunadək bitmədi. Hərdən artıq söz-söhbətlərdən bezəndə, yorulub-usananda gileylənirdi: "Eh, kaş ömrüm boyu kənddə qalıb müəllimlik eləyəydim, amma bu sənətə gəlməyəydim!"

1947-ci ildə Üzeyir bəy dünyasını dəyişdi. O vaxt Ağabacı Rzayeva dördüncü kurs tələbəsi idi. Üzeyir bəyin vəfatı tələbələrinə ağır zərbə oldu. Ağabacı da güclü sarsıntılar keçirdi. Konservatoriyada hər şey ona əziz müəllimini xatırladırdı. Bir tərəfdən də bəstəkarın yetirmələrinə maneçiliklər törədənlər tapıldı. Üzeyir bəydən sonra Ağabacı daha orada qalmadı. Müəlliminin xatirəsinə ehtiramını isə ona həsr etdiyi yeni əsəriylə dilə gətirdi. Bu, Üzeyir Hacıbəyova yazılan ilk ithaf əsəriydi.

Üzeyir bəy dünyadan köçəndən sonra da Ağabacı Rzayeva yenə əvvəlki kimi gözəl əsərlər bəstələyirdi. Bir vaxtlar onun yazdıqlarını müəllimin adına çıxanlar daha deməyə söz tapmırdılar. Amma gənc bəstəkara qarşı maneçiliklər davam edirdi.

Kişisiz evin sahibi

Ağabacı Rzayeva təkcə bəstəkar kimi yox, həm də ictimai xadim kimi tanınırdı. Onu dönə-dönə deputat seçdilər; Bəstəkarlar İttifaqı tərəfindən Hüsü Hacıyev küçəsində, bəstəkarların binasında mənzil verildi.

Böyük bir ailə gözünü onun qazancına dikmişdi. Maddi vəziyyəti heç vaxt o səviyyədə olmurdu ki, ailə qayğılarından qurtulsun, yalnız yaradıcılığı ilə məşğul olsun. Kişisiz evin sahibiydi Ağabacı. Həyat həmişə onu öz buxovunda saxlayırdı.

- Onu istəyənlər çox idi. Evimizə elçilər gəlib-gedirdi. Ancaq Ağabacı ailə qurmağa tələsmirdi. Qonşuluqda bir neft mühəndisi vardı. Həmin adam demişdi ki, onun qazancı mənə lazım deyil, yenə də ailəsinə sərf edər. Ağabacı bir gün mənə dedi ki, adamlar həmişə belədir. Əvvəlcə belə deyirlər, sonra dönüb başqalaşırlar. Əgər mən olmasam, ailəni kim dolandırar?

Həyatı boyu istedadı olanlara kömək etdi. Qulu Əsgərov, Zeynəb Xanlarova və başqaları sənətə gələndə Ağabacının qayğısını gördülər. O heç zaman etdiyi yaxşılıqların əvəzini gözləməzdi. Heç kimdən umacağı olmazdı.

Ağabacı təbiətcə mülayim, sakit, ciddi və təmkinli idi. Kövrək, rəhimli ürəyi hamının yaxşılığını istəyərdi. Heç vaxt əsərlərini götürüb qapıları döyməz, onların səsləndirilməsi üçün kimsəyə ağız açmazdı. İncikliyi olanda da kimsənin qəlbinə toxunmaz, dərdini içində çəkərdi. Görənlər təəccüblənərdilər: "Elə bil heç bu dünyanın adamı deyil", - deyərdilər. Biz gənc yaşlarımızda çoxlarının qəbul etmədiyi bir sənətə gəldik. Əlimizdə tar-kamança tutub məktəbə, konsertlərə getdik. Bəlkə bu idi bizim qismətimizi bağlayan... 4 bacıdan yalnız mən - özü də 42 yaşında ailə qurdum. Ağabacı isə bu aləmin zövq-səfasını ürək dolusu yaşamadı. Nə bir evin xanımı oldu, nə də bir ocağın anası. Ancaq hisslərini heç vaxt büruzə verməzdi. Nə taleyindən gileylənər, nə ailə qurmadığına, oğul-uşaq sahibi olmadığına görə peşmanlığını dilə gətirərdi.

Onun bir mahnısı var ki, toyları-şənlikləri onsuz təsəvvür etmək mümkün deyil. Bu, "Evimizə gəlin gəlir" mahnısıdır. O bütün qızların ən şirin arzusu olan bu səadəti həyatında yaşamasa da, onları nəğmələrində yaratdı. Bəstəkar uşaqlara "Günəşin eşqi" adlı bir pyes də yazdı. Özü analıq səadətini dadmasa da, həssas qəlbilə onları dərindən duyduğunu göstərdi. Onları bir ana kimi oxşadı, əzizlədi, nəvaziş göstərdi əsərlərində.

- 1975-ci ilin martı bizim üçün faciəli oldu - deyə bacısı danışır. - Anam dünyasını dəyişdi. Elə həmin ilin iyulunda Ağabacıya poliklinikadan zəng vuraraq hansısa xəstəlik əleyhinə iynə vurmaq istədiklərini dedilər. Ağabacı da poliklinikaya getdi. İynə vurdurub evə qayıtdı. Axşam hərarəti yüksəldi. Gecə saat ikidə "təcili yardım" çağırmalı olduq. Ağabacını xəstəxanaya apardıq, ancaq həkimlərin müalicəsi fayda vermədi. Hərarəti gah yüksəlir, gah enirdi. Üç gün sonra gözlərini həmişəlik yumdu.

Ağabacının dərdi doğmaları üçün, ən çox da mənim üçün dözülməz oldu. Aradan uzun illər ötsə də bu ağrı mənim üçün həmişə təzədir. Həmişə fikirləşirəm ki, bacım öz əcəlilə köçmədi bu dünyadan, onun həyatına qəsd etdilər. Onu çoxdan bəri aradan götürməyə çalışırdılar.

Bəstəkarın dəfni izdihama çevrildi. Ağabacı Rzayevanı yalnız əsərlərilə tanıyanlar da onunla vidalaşmağa gəldilər. Onu ikinci Fəxri Xiyabanda dəfn etdilər. Bəstəkar Fikrət Əmirov Ağabacıya son sözünü dedi: "Raha yat, əziz bacımız, pak insan. Bizi səni heç vaxt unutmayacağıq".

Kaspi.-2007.- 7 avqust.- S.16.