Bayramova Z.

Milli dirijorluq məktəbinin banisi

Maestro Niyazi ötən əsrin əvvəllərində dünyaya gəlib. Azərbaycan musiqi sənətində böyük əsərlər yaradan dahi simaların müasiri olmuş, onların yaradıcılıq uğurları, sözsüz ki, maestroya da təsirsiz qalmamışdır. Üzeyir Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev, Soltan Hacıbəyov, Rauf Hacıyev kimi böyük sənətkarların müasiri olaraq, XX əsrdə etdiyi yeniliklər Azərbaycan sənət tarixinin, demək olar ki, ən uğurlu bir səhifəsidir. Bildiyimiz kimi, Niyazinin yeniyetməlik illəri Azərbaycanın səfalı guşələrindən olan Şuşada keçmişdir. Bu məkanın xoş iqlimi, qeyri-adi təbiəti Şuşadan saysız sənətkarların sənətə vəsiqə almasına yol açmışdır. Sənət tariximizə diqqət etsək, görərik ki, böyük sənətkarların əksəriyyəti, məhz bu torpaqda dünyaya gəlmişlər. Ana laylası kimi balacaların qanına hopan muğam, klassik musiqi nömrələri, sözsüz ki, Niyazi dünyasından da yan ötməmişdir, O, musiqi sənəti tarixində adını iftixarla çəkdiyimiz Zülfüqar Hacıbəyovun ailəsində dünyaya gəlmiş, bu soyadın davamçısı kimi yeni bir səpkidə özünü təqdim edə bilmişdir.

Qeyd edim ki, Niyazi 14 yaşında ikən Moskvada Qnessinlər adına Musiqi Texnikumuna daxil olmuş, 1931-ci ildən bu dərs ocağını bitirmişdir. Özünə hər zaman məsuliyyətlə və tələbkarlıqla yanaşan Niyazi Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) Mərkəzi Musiqi Texnikumunda və Yerevan Konservatoriyasında təhsil almışdır. 1934-cü illərdə isə ali musiqi təhsilinə yiyələnmək məqsədilə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına daxil olmuşdur. Onun keçdiyi bu yolun, təhsil illərinin maestronun musiqiçi kimi formalaşmasında və zənginləşməsində rolu əvəzsizdir.

Niyazi özünəməxsus ifa tərzi ilə həm bəstəkar, həm dirijor kimi şöhrət tapmış, böyük əsərlərin müəllifinə çevrilmişdir. Onun əldə etdiyi nailiyyətlər zəhmət və istedadı ilə həyata keçsə də, böyük sənətkarın nəslində olan ifaçıların da onun yaradıcılıq imkanlarını büruzə verməyə

şərait yaratmışdır. Sənətlə bağlı müəyyən fikir mübadilələri, yaradıcılıq axtarışları, birgə layihələr Niyazinin sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin daha da parlamasına, erkən yaşlarında ikən böyük səhnələrdə alqışlarla qarşılanmasına səbəb olmuşdur.

Niyazinin sənət yolu Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestri ilə bağlıdır. O, qeyd etdiyimiz orkestrə fasilələrlə rəhbərlik etmiş və onun baş dirijoru olmuşdur. Niyazinin ifaçılıq fəaliyyəti Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının səhnəsindən də yan ötməmişdir. Belə ki, o, bu teatrda bədii rəhbər və baş dirijor vəzifələrində çalışmışdır. Onu da vurğulayım ki, 1961-ci ildə Niyazi Leninqrad Opera və Balet Teatrının baş dirijoru təyin olunmuşdur. Bir müddət orada çalışan sənətkar 1979-cu ildən Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının direktoru kimi fəaliyyətini davam etdirmişdir. Niyazi bəstəkarlıq və dirijorluq fəaliyyətinə keçən əsrin 30-cu illərindən başlamış, orijinal yaradıcılıq üslubu ilə əsərlərin ideya-emosionallıq məzmunu cəhətdən yüksək temperamentlə səsləndirilməsinə nail olmuşdur. Onun repertuarı olduqca zəngin və geniş olmuşdur. Qərbi Avropa və rus klassiklərinin, müasir bəstəkarların əsərləri Niyazi yaradıcılığında müstəsnalıq təşkil edir.

Niyazi Azərbaycan bəstəkarlarının bir çox simfonik və musiqili səhnə əsərlərinin kantata və oratoriyalarının ilk ifaçısı olmuş, bu əsərlərin şərh edilməsində özünəməxsus orijinal ifaçılıq üslubu yaratmışdır. Azərbaycan milli dirijorluq məktəbinin formalaşması Niyazinin adı ilə bağlıdır. Onun traktirovkasında milli bəstəkarların bir çox əsərləri, o cümlədən, Üzeyir Hacıbəyovun "Koroğlu" operası Azərbaycan musiqisinin qızıl fonduna daxil edilmişdir. Maestronun Azərbaycan Opera və Balet Teatrının səhnəsində hazırladığı Müslüm Maqomayevin "Nərgiz", Qara Qarayevin "Vətən", Fikrət Əmirovun “Sevil” operaları, eləcə də, Qara Qarayevin "Yeddi gözəl" və "İldırımlı yollarla" baletləri böyük uğur qazanmışdır. 1961-ci ildə Leninqrad Opera və Balet Teatrında Arif Məlikovun "Məhəbbət əfsanəsi" baletinin ilk tamaşasını hazırlamışdır. Bəstəkar, həmçinin, Ankara Opera və Balet Teatrında Pyotr Çaykovskinin "Qaratoxmaq qadın", Cüzeppe Verdinin "Aida" operalarına, İstanbul Opera və Balet Teatrında türk bəstəkarı Ə.Sayqonun "Koroğlu" operasının ilk tamaşasına və "Yunis İmrə" oratoriyasına dirijorluq etmişdir.

Niyazinin adı Azərbaycan musiqisində ilk simfonik əsərlərinin müəllifi kimi çəkilir. Onun milli simfonizmin təşəkkül və inkişafında böyük rolu olmuşdur. Niyazinin "Rast" simfonik muğamı, zəngin ifa melodiyası emosional təsir gücü baxımından məşhurlaşmışdır. Rast simfonik muğamı müəllifin idarəsi ilə bir çox xarici ölkələrdə səslənmiş, Çexiyanın "Suprafon", ABŞ-ın "Rikorde" musiqi şirkətləri tərəfindən qramafon valına yazılmışdır. Nizami Gəncəvinin eyni adlı poemasının motivləri üzrə yazdığı "Xosrov və Şirin" operası musiqi dramaturgiyasının çoxplanlı olması psixoloji gərginliyi ilə fərqlənir.

Niyazi dram tamaşalarına, kino-filmlərə musiqilər yazmışdır. O Azərbaycan mahnılarını "Kəklik", "Qaragilə", "Xumar oldum", "Ay bəri bax" və s. simfonik orkestr üçün işləmiş, 1935-ci ildə "Rast" və "Şur" muğamlarını nota köçürmüşdür. O, Azərbaycan musiqisinin ifaçı problemlərinə dair məqalələrin müəllifi kimi də tanınmışdır.

Maestro, mübağiləsiz desək, dünyanın bir çox ölkələrində məşhurlaşmış, beynəlxalq müsabiqələrdə iştirak etmiş, dünya miqyasında mükafatlara layiq görülmüşdür. Maestro geniş dünyagörüşünə malik sənətkar idi.

Azərbaycanın sənət tarixinə bir çox dirijorların adı həkk olunsa da, Niyazi bu məktəbin yaradıcısı və əvəzsiz ifaçısı olduğuna görə, maestro ifadəsi qeyri-ixtiyari olaraq onun isminin qarşısına əlavə edilir. Maestronun 95 yaşı tamam olur. Bu ərəfədə ruhu bizimlə yaşasa da, yaratdığı əsərlər, təməlini qoyduğu məktəb Niyazinin müasir sənət dünyamızda cisminin də varlığını təsdiqləyir.

Niyazinin bu günə qədər nota köçürülməmiş musiqi əsərləri mövcuddur. Onlardan bir qismi ev-muzeyi tərəfindən diskə yazılıb, notlara köçürülübdür. Yaxın gələcəkdə isə şəxsi arxivlərdən, eləcə də, özünün şəxsi arxivində olan müəyyən musiqi nömrələri sənətsevərlərə təqdim olunacaqdır. Niyazi irsinin tədqiqinə hər zaman ehtiyac vardır. Çünki bu irs o qədər zəngin və çoxşaxəlidir ki, zaman ötdükcə Niyazi dünyasına müraciət ediləcək.

Səs.- 2007.- 21 avqust.- S. 12.