Xoşbəxt sənətkar

Bildiyini heç kimdən əsirgəməyən Maestro Niyazinin

anadan olmasının 95 illiyi qeyd edildi

Azərbaycan musiqi sənətinə böyük musiqiçilər bəxş etmiş Hacıbəyovlar nəslinin övladı idi o. Gözünü dünyaya açandan musiqi səsi eşitmiş, ailələrində musiqiyə hədsiz hörmət görmüşdü. Atası Zülfüqar bəy böyük nüfuz sahibi idi. 1911-ci ildə bəstəkar Zülfüqar Hacıbəyovun başçılıq etdiyi Azərbaycan opera truppası mütəmadi olaraq Tiflis şəhərində çıxışlar edirdi. Bakıya gəlib-getmək çətinlik yaratdığından Zülfüqar bəy ailəsini Tiflisə köçürməli oldu. Zülfüqar Hacıbəyovun Tiflisdəki evində doğulan uşağa Knyaz adını qoydular. İllər ötəndən sonra bu ad dünyanı dolaşan "Niyazi" oldu.

Zülfüqar Hacıbəyovun Bakıdakı evi uzun müddət görkəmli adamların görüş yeri kimi tanınırdı. M.Maqomayev, Ə.Haqverdiyev, Mirzə Cəlil, H.Cavid, A.Şaiq, H.Ərəblinski, A.Şərifzadə, S.Ruhulla və başqaları bu evdə tez-tez görüşərdilər. Belə görüşlər adətən gözəl xanəndələrin - C.Qaryağdının, S.Şuşinskinin, H.Sarabskinin ifaları, Qurban Pirimovun tarının yanıqlı sədaları ilə yadda qalardı. Yeni milli operalar və musiqili komediyalar ilk dəfə bu evdə dinlənilib müzakirə edilərdi. Balaca Niyazinin uşaqlıq illəri həmin musiqi məclislərində keçər, xatirəsində unudulmaz izlər buraxardı. Gələcəyin böyük sənətkarı bu görkəmli adamları sonralar tanıyacaq, onların Azərbaycan musiqisinin, incəsənətinin inkişafında göstərdiyi xidmətləri başa düşəcəkdi.

Niyazi əvvəlcə skripka çalmağı öyrənmişdi. Lakin atasının və əmisi Üzeyir bəyin ürəkdən müdafiə etdikləri başqa bir həvəs ona üstün gəldiyindən bir ara Port-Artur qəhrəmanı Səməd bəy Mehmandarov, top artilleriyasının atası, artilleriya generalı Əliağa Şıxlinski kimi hərbçi də olmaq istəmişdi. Sonralar deyirmiş ki, "Təbiətimdə sərt nə varsa, hərbçi olduğum o uşaqlıq çağlarımdan, xasiyyətimdə yumşaq, həlim nə varsa, 12-13 yaşımda Şefferlinqdən aldığım skripka dərslərimdən qalıb".

Atasının və əmisinin məsləhəti ilə 1926-cı ildə Moskvaya gedən Niyazi görkəmli musiqiçi Mixail Qnesinin bəstəkarlıq sinfinə daxil olur. Paytaxtın qaynar musiqi həyatı - opera tamaşaları, simfonik musiqi və kamera musiqisi konsertləri gəncin istedadının inkişafına müsbət təsir göstərir. 1929-30-cu illərdə isə Niyazi bəstəkarlıq sahəsində biliyini zənginləşdirmək üçün Leninqradda Q.Popovun və P.Ryazanovun apardığı məşğələlərdə iştirak edir.

1931-ci ilin axırlarında Niyazi səhhətinə görə Leninqraddan Yerevana gəlir və imtahan verərək Yerevan Dövlət Konservatoriyasında Stepanyanın bəstəkarlıq sinfinə qəbul olur. Lakin o, tezliklə Dağıstan MSSR Xalq Maarif Komissarlığı elm, ədəbiyyat və incəsənət bölməsinin müdiri təyin edildiyindən dərsləri yarımçıq qoymalı olur.

Niyazi gecə-gündüz işləmək yanğısı ilə alışırdı. Anası da onunla birlikdə Dağıstana gəlmiş, həkim kimi uşaq bağçasında işə düzəlmişdi. Onda Niyazinin 20 yaşı vardı. Bu yaşda adətən yalnız xoş gələcək haqqında düşünür, uğursuzluqlara inanmırlar. Niyazi də xoş sabah ümidi ilə yaşayırdı.

Niyazi Bakıya döndükdən sonra yaradıcılıq arzularını uğurla həyata keçirdi. 23 yaşlı gənc Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqına üzv seçildi. O, eyni zamanda kino və teatr musiqisi sahəsində fəal çıxış etdi. Niyazi atası Zülfüqar bəylə birlikdə ilk səsli bədii film olan "Almaz" üçün musiqi yazdı, həmçinin, diriyorluq fəaliyyətinə başladı.

Çox keçmədən M.Maqomayevin "Nərgiz" operası Moskvada ilk Azərbaycan dekadasının proqramına daxil edildi. Niyazi ongünlüyün yekun konsertində də böyük müvəffəqiyyətlə diriyorluq edərək Vətənə özünün ilk və layiqli mükafatı-"Şərəf nişanı" ordeni ilə qayıtdı. O, tükənməz eneryisi və fitri istedadı ilə simfonik orkestrimizə 46 il başçılıq etdi.

İstedadlıların dostu

1961-ci ilin yanvarı. Niyazi Leninqradın məşhur Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının diriyor pultu arxasına keçir və gənc Azərbaycan bəstəkarı Arif Məlikovun "Məhəbbət əfsanəsi" baletinin tamaşasını hazırlamağa başlayır. Az sonra göstərilən bu əsər sovet musiqi - xoreoqrafiya sənətinin böyük hadisəsinə çevrilir. Zəmanəmizin ən böyük bəstəkarlarından sayılan A.Məlikov illər ötəndən sonra həmin hadisəni xatırlayır: "Professional musiqimizin qısa müddətdə inkişaf etməsində Niyazinin əvəzsiz rolu olub. Konservatoriyanın 3-cü kursunda oxuyarkən yazdığım "Balet suitası" maestronun diriyorluğu ilə səsləndirildi. Bu, məni yeni-yeni əsərlər yazmağa ruhlandırdı. Sonralar bir neçə əsərimdə də Niyazi diriyorluq etdi. Konservatoriyanı bitirəndə isə "Məhəbbət əfsanəsi" baletini yazdım. Leninqrad teatrı bu əsəri tamaşaya hazırlayarkən öz müəllif hüququmdan istifadə edib Niyaziyə olan hörmət və məhəbbətim naminə əsərin maestronun ifasında səhnəyə qoyulmasını istədiyimi bildirdim. Təklifim qəbul olundu. Əsərimin Leninqrad səhnəsində premyerası böyük uğur qazandı".

Niyazini izləyən uğurlar bir-birinin davamı idi.

1974-cü ildə R.Taqorun eyniadlı əsəri əsasında yazdığı "Çitra" baletinin musiqisinə görə, maestro C.Nehru adına mükafata layiq görüldü. "Çitra" baleti Moskvada Kreml teatrının böyük səhnəsində göstərildi. Baletin ilk tamaşasında iştirak edən R.Taqorun qız nəvəsi Nandita Kripalani tamaşadan sonra "Baletin musiqisində Rabendranat Taqorun əsl poetik yaradıcı ruhu hökm sürür" - deyə qeyd etdi.

Bu günün bəstəkarlarının çoxu Niyazinin evində əsl məktəb keçdiklərini ürək açıqlığı ilə etiraf edirlər. Niyazi biliyini kimsədən əsirgəməzdi. O, istedadı olan adamlarla dost idi. Tanışlıqla, dostluqla sənətdə özünə yol tapanları qəbul eləmirdi. Maestro güclü yumor hissinə də malik olub. Bir qədər tünd xasiyyətli olsa da, kinli deyildi. Eneryi ilə, cazibə ilə dolu olan maestro pult arxasına keçəndə "məni yaşadan budur" deyərdi.

Taleyin Həcər qisməti

Qəlbinə hakim kəsilən sevdanın işartıları Mahaçqalada işləyəndə yaranmışdı. Orada yaşayan ziyalılar bir-birlərini uzaqdan-uzağa da olsa tanıyırdılar. Bir gün anası Böyükxanım oğlanları ilə birlikdə İran səfarətxanasını təmsil edən Əlisgəndər və Rəşid adlı ziyalıların evinə qonaq getdi. Onların Həcər adlı bir bacıları da vardı. Həmin gün bu iki gəncin baxışları qarşılaşdı. Niyazi o gündən bu evə daha tez-tez gəlməyə başladı. Çox keçmədən məsələdən duyuq düşən qardaşlar Niyazini soyuq qarşıladılar. O evdən ayağı kəsilsə də, qəlbindəki sevdaya hökm verə bilmədi. Gənclər gizlincə məktublaşmağa başladılar. Bir gün Həcərin sevgi dolu məktublarının birində "deyəsən, qardaşlarımın xidməti işi ilə bağlı İrana köçəcəyik" - deyə intizarlı xəbəri Niyazi üçün ağır dərd oldu. Səhərədək gözünə yuxu getmədi və Həcərə məktubunda "Gəl qaçaq!" deyə təklif etdi.

Bu qərara ki gəlmişdilər, onları daha heç nə maraqlandırmırdı. Bilirdilər ki, güzəranları ağır olacaq. Niyazi ailələrinin saysız qayğıları haqqında çoxdan danışmışdı Həcərə. Ancaq bunlar qızı qorxutmurdu. Çünki arada dəyişməz sevgi vardı.

Bu evlilik nə az-nə çox düz 51 il davam elədi. Sıxıntını da, çətinlikləri də birgə yaşadılar. Zülfüqar bəyin Bakıdakı ikiotaqlı mənzili darlıq elədiyindən onlar bir müddət kirayə də qaldılar. Pulsuz-parasız günlərdə çox çətinliklər gördülər. Hətta Niyazinin işin çoxluğundan, yorğunluq və qayğılar üzündən vərəmdən əziyyət çəkdiyi günlər də oldu. Həcər də bu çətin günlərdə onunla birgə xəstələndi, onunla birgə sağaldı. Bircə dəfə də şikayətlənmədi. O, Niyaziyə çətin, əzablı günlərin dostu oldu. Təzadlı xasiyyətlərinə dözdü. Bir qədər tündməcaz xasiyyətli bu insanın bütün şıltaqlıqlarını uddu. Hərdən də dilinin acılıqlarını bal kimi daddı. Niyazinin sənət dostları - Q.Qarayevlə, F.Əmirovla sonradan sərinləşən münasibətlərini həmişə tənzimləməyə çalışdı.

Həcər xanım xatırlayırdı: "Üzeyir bəyin övladı olmadığından o, bütün məhəbbətini Niyaziyə həsr etmişdi. Onun istedadına inanaraq sənət yolunu düzgün istiqamətləndirmişdi. Ancaq hər ikisinin ətrafında olan bəzi insanlar onların münasibətlərini gərginləşdirməyə cəhd ediblər. Xoşbəxtlikdən bu, o qədər də uzun çəkməyib. Məsələn, Niyazi "Arşın mal alan"ı işləyərək əsərdə müxtəlif dəyişikliklər etmişdi ki, ekranda gözəl səslənsin. Amma bəzi naxələf adamlar Üzeyir bəyin yanına gedərək ona deyiblər ki, Üzeyir bəy, bu, biabırçılıqdır. O, hətta özündə cəsarət tapıb "Arşın mal alan"ı da təhrif etməkdən çəkinmir. Beləliklə, onların arasına inciklik toxumu səpirdilər. Niyazi bunu çox ağır yaşayırdı. Hərdən də uşaq kimi kövrələrək məndən soruşurdu: "Axı onlar niyə anlamaq istəmirlər ki, mən nə etdiyimi bilirəm?" Niyazi "Arşın mal alan"ın ictimai baxışına getmək itəmirdi. Deyirdi ki, Həcər, əgər musiqi barədə bəd danışsalar, özümü saxlaya bilməyəcəyəm. Onu güclə yola gətirdim.

Film başa çatandan sonra Üzeyir bəy Niyazini bağrına basdı. Sevincindən danışa bilmirdi. Təkcə bu sözləri dedi: "Ay səni, qoçaq oğlan. Çox sağ ol, hər şey yerində idi". Niyaziyə elə bil dünyanı bağışladılar".

Niyazi xoşbəxt sənətkar olub. Onu hər yerdə sevirdilər. O, insanlarla münasibətini çox səmimiliklə qurmağı bacarırdı. Həyat yoluna Həcər xanım kimi vəfalı bir qadın çıxmışdı. O, taleyin bu qismətindən razıydı. Hər ikisi uşaqları çox sevirdi. Amma Tanrı onlardan övlad payını əsirgəmişdi. Övladsızlıq ağrısını unutmaq üçün kimsəsiz bir körpəyə valideynlik etmək istəmişdilər. "Uşaq evi"ndən götürdükləri uşağa öz əmisinin adını vermişdi Niyazi. Ancaq sevib-əzizlədikləri, heç nəyi əsirgəmədikləri bu uşaq onlara dərddən başqa bir şey vermədi...

Ömrünün son illərində ürəyi maestronu yaman incidirdi. Vəfalı Həcər xanım həmin çətin dəqiqələrdə həmişə yanında olurdu. Ağrıyan ürəyinə dərman idi bu qadın. Ancaq son anda istəməsə də, əcəllə barışmalı oldu. Qaça bilmədilər taleyin bu qismətindən. Görəcəyi işləri yarımçıq qaldı Niyazinin. Əcəl bir az aman versəydi, kim bilir Azərbaycanımızı onun sərhədlərindən nə qədər kənarda tanıdacaqdı.

Unudulmaz maestro

Dünən Niyazinin 95 illik yubileyi yaşadığı, hazırda mənzil-muzeyə çevrilən ünvanda qeyd olundu. Maestro ilə yaradıcılıq ünsiyyətində olan insanlar - sənət dostları, onu tanıyanlar, sevənlər onunla bağlı xatirələrini dilə gətirdilər. Niyazinin yazdığı əsərlər səsləndi. Haqq dünyasına qovuşan bəstəkarın ruhu isə unudulmadığı üçün bir daha rahatlıq tapdı.

Kaspi.-2007.-21 avqust.-S.16.