Ələkbərli M.

O buludun kölgəsi...

Xalq rəssamı Fərhad Xəlilovun yaradıcılığı barədə düşüncələr
F. Xəlilovun müraciət etdiyi mövzular ilk baxışda adi görünə bilər. Dağ, dəniz, kənd, ev, ağac, sahil, hasar, bulud və s.
Ancaq bu mövzuların kətanaköçmə prosesi, işlənmə texnikası, yaxılan, yaradılan rənglər, kompozisiya orijinallığı, simmetrik görünüşü artıq sənət özgürlüyü, sənətkarlıq məziyyətidir.
Onun əsərlərindən biri “Zuğulbada qar” adlanır. Budaqları əyri-üyrü, yarpaqları tökülmüş tənha bir bar ağacını qışın qarlı-çovğunlu küləyi budaqları ilə birgə yana, bir böyrü üstünə əyib. Ağac müvazinətini az qala itirmək üzrədir. Qışın çovğunu, tufanı və bu tənha ağac...
Adama elə gəlir ki, bu ağac deyil, insandır – kimsəsiz, tənha, köməksiz insan... Zamanın tufanı, yaşayışın çətinliyi, bir də kimsəsizlik, tənhalıq onu əyir, ağrıdır. Adam qarın-qışın, küləyin əlində köməksiz qalan bu ağaca acıyır, göynəyir.
O soyuğu, o şaxtanı bədənində, canında hiss edir, sümüyünə, iliyinəcən üşüyür.
Bu əsərdə qarın öz rəngi var. Tam ağ deyil, soyuq bir rəngdir, daha çox qum rənginə çalır. Müşahidə o qədər dəqiq, o qədər realdır ki...
Axı Abşeron küləklərinin cövlan etdiyi Zuğulbada qar öz ilkin rəngində qala bilməzdi.
Bax mən Fərhad Xəlilov fırçasının möcüzəsindən bəhs edəndə məhz belə incə, dəqiq müşahidəni, rənglərin öz rəngini vermək, daha doğrusu rənglərdən öz rəngini almaq istedadını nəzərdə tuturam.
F. Xəlilov rəmzlərlə “danışan” bir sənətkardır. Onun bir çox əsərlərində bu rəmzlərin geniş ictimai-siyasi mündəricəsi, ətraflı fəlsəfi təhlili var. Bu rəmzlər düşündürücü, alt qatlara nüfuz etməyə sövq edən, çağıran rəmzlərdir.
Sənətkarın bir şəxsiyyət kimi daxili azadlığı fikir sərbəstliyinə, ifadə müstəqilliyinə, hər cür “izm”lərdən yan keçmək, zamanın bir çox olaylarından ucada durmaq qayəsinə, öz sözünün zirvəsində dayanmaq prinsipinə yol açır.
Bu mənada Fərhad Xəlilov əvəzsiz bir sənətkardır. Rəssamlar ordusunun israrlı, sürəkli təkidilə 1987-ci ildə Azərbaycan Rəssamlar İttifaqına sədr seçiləndə Ali Sovetin sabiq sədrinin, görkəmli dövlət xadimi Qurban Xəlilovun oğlu 41 yaşlı Fərhad Xəlilov kommunist yox, bitərəf idi.
Sovet rejiminin güclü, kəshakəs vaxtında bunun nə demək olduğu, məncə, o dövrdə yaşayanlara daha çox aydın olar.
Fərhad müəllimin bir söhbətindən eşitmişəm ki, atasının Ali Sovetdə sədr işlədiyi vaxt sərgidə onun bir əsərinə diqqət yetirən o zamankı DTK sədri bərk həyəcanlanmış, bu barədə söhbət üçün onu öz qəbuluna çağırmışdır.
DTK sədrini əndişələndirən rəssamın “düzgün” yolda olmaması, sosialist realizmi prinsipindən kənara çıxması imiş. “Hökümətin oğlu”ndan bunu gözləmədiyini dilə gətirən DTK sədri xeyli “öyüd-nəsihət” verib, gənc rəssama vaxt ayırmalı olub.
F. Xəlilovun müraciət etdiyi predmetlərdə iki məfhum; işıq və kölgə tez-tez bir-birini əvəzləyir, çox halda bir-birini tamamlayır, bəzi hallarda isə qarşı-qarşıya gəlir, kəskin kontrast yaradır. İşıq və kölgənin həyatdakı rolunu, yerini dürüst müəyyənləşdirən rəssam işıqlı duyğuların kölgələndiyi məqamları tutmağa daha çox can atır və əksər hallarda buna uğurla nail olur.
Onun təsvir etdiyi obrazlara insan məfhumu birbaşa daxil olmasa da, bu obrazların – predmetlərin təsvirində, rənglərin assosiativ çalarlarında dolayısı yolu ilə insan var, insanın təkrarsız duyğuları var.
“Bulud və dəniz”, “Qovuşma” əsərləri işıqla kölgənin qovuşduğu, ayrıldığı, qarşı-qarşıya gəldiyi məqamların ifadəsi kimi çox maraqlı ovqat yaradır, insan qəlbinin daxili dünyasının kətan üzərində obrazlaşan, donan, əbədiyyətə, sonsuzluğa yönlənən şəklinə çevrilir.
F. Xəlilovun şəxsiyyətindəki böyüklük, ailəcanlıq əsərlərinə də köçüb. O, zamanın bütün xırdalıqlarına, naqis, cılız tərəflərinə, insanların qeyri-insani, kiçik, xırda hisslərinə yad bir insandır. Dünyanın qlobal qayğıları ilə yaşayan sənətkar insanlarda ancaq böyüklüyü görür, xeyirxahlığı qiymətləndirir.
Fərhad müəllimin mövzuları çağdaş rəssamlarımızın mövzuları kimidir. Lakin bu mövzuların işlənmə tərzi, kompozisiya həlli, rəng yaxımı, ifadə etdiyi mətləb və məzmun fərqlidir, qeyri-adidir. Bu qeyri-adilik sadəlik və səmimiyyətlə müşayiət olunur, insani duyğuların, bəşəri düşüncələrin son dərəcə təbii, canlı ifadəsi kimi diqqəti cəlb edir.
Dəniz mövzusu həmişə rəssamların aparıcı mövzusu olub. Mən cəsarətlə deyərdim ki, F. Xəlilovun “Dalğa”sı bu mövzuda yazılmış əsərlər içərisində seçilir, bir təkrarsızlıq, ilkinlik təəssüratı yaradır. Mənə elə gəlir ki, bu dalğa dənizin yox, ürəklərin dalğasıdır. Bu əsərə baxanda səndə elə duyğu yaranır ki, dəniz insandır, onun da əsəbləri var, hirsi-hikkəsi, qəzəbi-acığı tüğyana gələndə onun da gözü ayağının altını seçmir. Bu dalğa insan qəlbində baş qaldıran, ancaq həyata keçməsi mümkün olmayan arzulardır. Bu arzular dalğa kimi sahilə – zamanın, dövranın boz üzünə çırpılır, çırpıldıqca şahə qalxır, cıdır üçün ürəyi çatlayan ağ yalmanlı bir ata çevrilir. Bu dalğa sahili döydükcə özü də döyülür, ağarır, bozarır, göyərir, rəngdən-rəngə düşür.
Bir maraqlı məqama da diqqəti yönəltmək istəyirəm. F. Xəlilov dünyanın bir çox ölkələrini gəzib dolaşmış, yaradıcılıq ezamiyyətlərində, tədbirlərdə iştirak etmişdir. Demək olar ki, bir sənətkar kimi dünya ovcunun içərisində olmuşdur. Lakin onun fırçası ancaq Abşeronu çəkmiş, ancaq doğma yurdunun təbiətinə üz tutmuşdur.
Onun yaratdığı əsərlərə doğma torpağın şəhdi-şirəsi, milli- mənəvi dəyərlərimizin koloriti hopmuşdur.
“Abşeron məktəbi”nin görkəmli nümayəndəsi sənət dostlarıyla çiyin-çiyinə bu məktəbin klassik ənənələrini bu gün də davam və inkişaf etdirir. Yeni-yeni uğurlarla zənginləşdirir.
Onun əsərləri “Abşeron məktəbi” qalereyasında ayrıca məzmun və məna kəsb edir.
“Qədim tut ağacı”, “Mərdəkanda yağış”, “Görədil”, “Mərdəkanda həyət”, “Bulud və dəniz”, “Buzovnada qürub çağı”, “Qalada bahar” və sair əsərlərin mayasında, ruhunda rəssamın doğulduğu yurda sonsuz məhəbbətinin son dərəcə isti, lirizmlə dolu ifadəsini duyuruq. F. Xəlilovun sözdə yox, əməldə, işdə gerçəkləşən vətənpərvərliyinin kökünü, rişəsini bax bu əsərlərdə aramaq lazımdır. Mənə elə gəlir ki, Abşeron torpağının füsunkar gözəlliyi, bənzərsiz təbiəti bu əsərlər sayəsində dünyanın yaddaşında bir boy da artıb, yüksəlib.
F. Xəlilovun toxunduğu mövzular, qaldırdığı ideyalar milli olduğu qədər də bəşəridir, dünyəvidir. Mənə elə gəlir ki, dünyanın bir çox xalqları, millətləri onu öz rəssamları sayar, öz sənətkarları kimi öyə bilər. Fərdi sərgilərinin ilk dəfə tam ekspozisiya ilə xarici ölkələrdə düzənlənməsinin ilkin səbəbi kimi bəlkə də bu fikri önə çəkmək olar.
Lakin ötən ilin oktyabr ayında özünün altmış illik yubileyi günlərində Bakıda Muzeylər Mərkəzində açılan fərdi sərgisi onun doğma yurdunda necə sevilməyinin, əsərlərinə olan sonsuz maraq və diqqətin bariz ifadəsi kimi yadda qaldı.
Bu sərgi F. Xəlilovun bir xalq rəssamı olaraq ömrünün bayram ovqatlı anlarında öz xalqı – sənət dostları, paytaxtın elitası, fikir və düşüncə adamları, diplomatik korpusun nümayəndələri, eyni zamanda xarici ölkələrdən gəlmiş bir çox korifey fırça və tişə ustaları qarşısında yaradıcılıq hesabatı idi.
Sərgidə yubilyarın ünvanına razılıq hissilə köklənmiş çoxsaylı qiymətli fikirlər səsləndi, çıxışlar edildi. Bu fikirlərin mərkəzində onun hamıya örnək olası uca, saf şəxsiyyəti, ləyaqətli həyat tərzi və bu şəxsiyyətin, bu ömrün kətanlara köçmüş əks-sədası olan misilsiz sənət inciləri vurğulanırdı.
Fərhad müəllimi sayı mindən çox olan fırça və tişə ustalarına, sənət bilicilərinə sevdirən əsas cəhət onun sadəliyi, insanpərvərliyi, köməyə çatmaq, bacardığı qədər yardım etmək, bir sözlə xeyirxahlıq missiyasıdır. O, ittifaq üzvlərinin qayğılarını öz doğma qayğısı bilir, sənətdə öz sözünü deyən istedadlı adamların arxasında dağ kimi dayanır. Onların məişət çətinlikləri, yaşam tərzləri Fərhad müəllimin gündəlik qatıldığı, bölüşdüyü, həll etdiyi məsələlərin ümumi tərkib hissəsidir.
Yenə Fərhad Xəlilovun əsərləri üzərinə qayıtmaq istəyirəm. O, əlinə fırça alandan “öz söz”ünü deyir, bu “söz” acı da olsa, şirin də olsa onun öz “söz”üdür.
F. Xəlilov sənət özgürlüyünü qoruyan, həmişə seçilən, sənətdə novatorluğu, ilkinliyi, təkrarsızlığı özünə amal eləyən bir sənətkardır.
Yaradıcılıq dövrünün böyük, uzun bir zaman kəsiyi sovet dönəminə düşən rəssam bu dövrün qadağalarını, sosializm quruluşunun bütün məhdudiyyətlərini, insanın əlini-qolunu bağlayan çəpərlərini obrazlı şəkildə öz əsərlərinə köçürmüş, ədəbiyyat dili ilə desək, mətnaltı fikirlərini senzuradan – “qıl körpü”dən bacarıqla keçirə bilmişdir. Bu mənada F. Xəlilovu o dövrə müxalif bir sənətkar kimi də qiymətləndirmək olar. O, təbiətən müstəqil adamdır, rejimin kəshakəs vaxtında da daxilən azad olub, sərbəstliyini, mənəvi azadlığını heç nəyə qurban verməyib.
O dövrdə yaratdığı əsərlərə diqqətlə nəzər yetirdikdə görürük ki, təsvir olunan hər hansı predmet – dağ, dəniz, bina, qala çəpərlər əhatəsindədir. “Dənizə gedən yol” (1969), “Qalada bahar” (1986), “Sahillə görüş” (1984), “Dağlarda” (1990) və s. əsərləri fikrimizi əsaslandırmağa geniş imkan yaradır.
O dövr bizə hər şeyin qətrə-qətrə, misqal-misqal verildiyi, müstəqil fikrin, xalqların müstəqillik arzusunun yasaqlandığı, hegemon bir dilin, hegemon bir millətin meydan suladığı bir dövr idi. Xalq şairi X. R. Ulutürk o zamanlar “azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə, qram-qram” deyə üsyan səsini qaldıranda F. Xəlilov da dənizə çıxışı dar bir keçiddən keçirirdi. Bu dənizi, bu ümmanı bütövlükdə bizə qıymayanlara rənglərin diliylə öz kəskin “rəssam sözü”nü deyirdi.
Bu sənətin əbədi və əzəli missiyasıdır. Haqsızlıq önündə sənət sozalır, sənətkar susursa deməli, dünya sahibsiz qalır, onun mənəvi dəyərləri üstünə qara bir kölgə düşür. “Kölgə” demişkən, Fərhad Xəlilovun “Yerdə buludun kölgəsi” tablosu, mən deyərdim ki, onun şah əsəridir.
Nəhəng bir bulud göydə sərilib qalıb, yerə düşən kölgəsi ilə yeri göyə qovuşdurur. O bulud öz əlçatmazlığı ilə yerə əl uzadır, onu qayğısına, istəyinə bürüyür. Yerlə göyün körpüsü olan o bulud minnətsizlik, təmənnasızlıq, ucalıq məqamındadır. Mənə elə gəlir ki, rəssam da özünün pak, ilahi, tanrıya əl uzadan bir məqamında o anı tuta bilib, ilahidən güc alıb kətana köçürə bilib. Bu əsərə baxanda heyrətlənməyə bilmirsən.
Nəhayət mən bu əsərdən aldığım təəssüratla yazdığım “O buludun kölgəsi” şeirimlə F. Xəlilov haqqında ürək sözlərimi, əsərləri haqqında düşüncələrimi tamamlayır və ona cansağlığı, yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayıram.
O buludun kölgəsi
Ucalıqdan süzülür.
O kölgədən kənarda
Yer yerindən üzülür.
O kölgə sərhəd bilmir,
Yerə-yurda bölünmür.
Adi qəlbə sığışmır
Adi gözlə görünmür.
Yerin yer tutumunu
Ölçüb gəlir o kölgə
Şairin qələmindən,
Rəssamın fırçasından
Keçib gəlir o kölgə.
O buludun kölgəsi
Tanrının kölgəsidir.
Göydə göyün bəsidir,
Yerdə yerin bəsidir.

Xalq qəzeti.-2007.- 5 dekabr.- S. 7.