Xalq artistlərinin müəllimi

Dəfçalan Mahmud Salah özünün sənətdəki yerini belə təsnifləyir

Qədim musiqi aləti olan qavaldan klassik əsərlərdə - dahi Nizaminin, Füzulinin yaradıcılığında bəhs olunur. Vaxtilə saraylarda təşkil olunan məclislər qavalsız keçmirdi. Hazırda bu alət ölkəmizdə keçirilən muğam müsabiqlərinin, konsertlərin rəmzinə çevrilib. Ancaq təəssüf ki, belə bir milli alətin peşəkar ifaçısı Azərbaycanda yalnız bir nəfərdir - Mahmud Salah.

Yeni tar

- Rəhbəri olduğunuz "Qədim Şərq qrupu"nu hansı zərurətdən yaratdınız?

- İndiyə qədər mənim bir neçə ansablım olub. Əvvəllər Sadıqcan adına muğam üçlüyündə çalışmışam. Bu üçlükdə məndən başqa xalq artistləri Ramiz Quliyev və Şəfiqə Eyvazova çıxış edirdilər. 1987-ci ildə Alim Qasımov və Səkinə İsmayılova həmin üçlüyün müşaiyəti ilə Səmərqənddə keçirilən simpoziumda çıxış etdilər. Alim Qasımov simpoziumun birinci mükafatına layiq görüldü. Elə həmin simpoziumdan sonra onu bütün dünya tanıdı. Dəfçalan kimi mənim də peşəkar səhnədə debütüm uğurlu oldu.

Həmin üçlüklə işlədiyim zaman öz kollektivimi yaratmaq qərarına gəldim. 1988-ci ildə "Buta" adlı instrumental trio yaratdım. Həmin ilin aprel ayında bu qrupla Az.TV-də ilk çıxışım oldu. Sonra ölkədə baş verən müxtəlif hadisələr nəticəsində qrupun fəaliyyəti dayandı. 1996-cı ildə qrupun fəaliyyətini bərpa etdim. Bir neçə ildən sonra Elçin Həşimovla Elnur Əhmədovu "Buta"ya dəvət etdim. Onlar çox gənc olduqlarından həvəsləri hədsiz idi. Onlarla iki il işlədim. "Buta" musiqi sənətimizdə özünəməxsus iz qoydu.

- Siz milli alətimiz olan tarın quruluşunda da dəyişiklik etməklə demək olar ki, yeni tar icad eləmisiniz. Bəs bu yeniliyiniz necə qarşılandı?

- 1998-ci ildən başlayaraq artıq tarın yeni bir forması ilə məşğul oldum. Tarla bağlı ideyalarım var idi. Çalınmayan, ifa olunmayan qədim muğamlarımızla məşğul idim. Məni ermənilərin muğamımıza yiyələnməsi səbəbi maraqlandırırdı. "Nə üçün onlar muğam ifa etməyi bacarırlar?" - deyə gecə-gündüz fikirləşirəm. Bu qənatə gəldim ki, onlar bizim bütün adət-ənənələrimizə yiyələnirlər. Vaxtilə tarımızdan bəzi pərdələri çıxarandan sonra muğamlarımız ümumiləşdirildi və bir-birinə oxşamağa başladı. Fortepianoya aid olan səs tezlikləri qalanda ermənilər də təbii ki, bunu ifa edə bilərdilər. Sonradan bəzi muğam "xiridarları" bir çox muğamlarımızın farslara məxsus olduğunu bildirdilər. Ancaq bir var farsın muğamı, bir də var İran muğamı. Əgər İranda 35 milyon, bizdə isə 8 milyon azərbaycanlı yaşayırsa, necə olur ki, bizə muğamın aidiyyatı olur, onlara yox? Üzdəniraq başbilənlərimiz vəzifədə oturub yalnız muğamın adını bilən, amma qədim muğamlarımızdan xəbərsiz olanlar bu gün də erməniyə və ya farsa muğam bağışlayırlar. Ona görə də təxminən 30 yaşımdan bu problemlə məşğul olmağa, muğamlarımızı dərindən öyrənməyə qərar verdim. Öyrəndikcə, başa düşdüm ki, muğam barədə çox az şey bilirik. Mənə bu gün də elə gəlir ki, heç nə bilmirəm. Muğamlardan danışmağa qorxuram. Hərdən ətrafıma baxıb muğamlardan ağızdolusu danışan adamları görəndə təəccüblənirəm. Onlar muğamın dərinliyinə bələd olsalar, muğam barəsində ağızlarına bir kəlmə də almazlar. Bu baxımdan mən musiqimizin içində olan nankorlarla da mübarizə aparmağa başladım. İlk növbədə tardan qoparılan həmin pərdələri tapmağa çalışdım. Ancaq tara pərdə əlavə etmək o demək deyil ki, sən muğamın bütün sirlərini açdın. Əsas odur ki, hər bir muğamın özünəməxsus pərdəsini tapasan. Mən buna nail oldum. 2000-ci ildə artıq tarın yeni bir formasını işlədim. Tarda diapazonu artırdım, imkanlar böyüdü, 40 pərdəli tar əmələ gəldi. Bundan sonra mən kollektivin adını dəyişməyə məcbur oldum. "Buta" adını "Qədim Şərq qrupu" ilə əvəzlədim. Artıq bu kollektivlə dünyanın bir çox ölkələrində, o cümlədən, 2007-ci ilin fevral ayından bu günə qədər Amerika, İngiltərə və Almaniyada səfərdə olmuşuq.

- Kollektivin üzvləri kimlərdir?

- Bu kollektiv əsasən tar və qaval alətləri üzərində qurulub. Yəni bu kollektivdə əsas sima Mahmud Salah və Elman Sadıqovdur. Xanəndələrə gəlincə, onların hamısı ilə işləyə bilərəm. Yəni kollektivimiz 5 və ya 10 nəfərdən də ibarət ola bilər. Həmişə gəncliyimdə mənə mane olublar. Ona görə də daha çox gənclərlə işləməyə çalışıram.

- Bəs sizin yeni ifanız dinləyicilər tərəfindən necə qarşılandı?

- Yeni iş asanlıqla başa gəlmir. Bu təbiidir, həmişə mübarizə olur. Əgər kimsə "bu bizə lazım deyil" - deyə onu qəbul etmək istəmirsə, mən həmin adamı dəvət eləyirəm ki, gəl əyləş: bu tar, bu da sən. Çala bilirsənsə, çal. Bu tara tarzənlər əl vura bilmirlər. Çünki bu tardan qorxurlar. Onları vahimə basır. Ya qısqanclıqdan, ya da ifa etməyi bacarmadıqlarından tara belə münasibət göstərirlər. Ya da "Bu tar qəbul olunanda bizim aqibətimiz necə olacaq" fikrindən qorxuya düşürlər. Odur ki, İran muğamı çalırlar. Söhbət ifadan gedir. Əgər bacarırsansa, ifa elə... Əgər Vaqif Mustafazadəyə Azərbaycan muğamlarının cazla sintez edib ifa etdiyi zamanda iradlar, təzyiqlər vardısa, indi görün mənim aqibətim necədir? Onu da deyim ki, ilk tarı bərpa edəndən sonra ona ilk reaksiyanı Türkiyənin ikinci televiziya kanalı verdi. 2004-cü ildə "Lider" televiziyası, ən sonda AzTV bu tar haqqında veriliş hazırladı. Elman Sadıqov həmin tarın ilk ifaçısıdır. Tarı icad etdiyim vaxtdan bu günə qədər onun pərdələrinin açılmasında Elman Sadıqovun böyük rolu olub.

Gərək öz gözünüzlə görəydiniz!

- Səfərlərə hansı xətlə gedirsiniz? Öz hesabınıza, yoxsa dövlətin köməyi ilə?

- Dövlət xətti ilə getmirik. Sadəcə olaraq, kollektivimiz təkliflər alır. Gözəl alimimiz, YUNESKO-nun qeyri-maddi sərvətlər üzrə eksperti Sənubər Bağırova ilə işbirliyimiz var. Layihələrimizin reallaşmasında onun çox köməyi olub. O, muğam sahəsində xarici ölkələrlə geniş əlaqələr qurur. Müxtəlif konfranslarda, simpoziumlarda məruzələrlə çıxış edir. Həmçinin praktiki olaraq muğamımızın xarici ölkələrdə təqdimatına köməklik edir. Təbii ki, həmin əlaqələrin gerçəkləşməsi, muğamımızı nümayiş etdirmək üçün ona üzünü ağardan bir kollektiv lazımdır. Bu kollektivdə də digər qruplar kimi Azərbaycan muğamları nümayiş etdirilir. Sadəcə, bu kollektivlər arasında bir balaca fərqlər var. Həmin fərqlərin hesabına mən kollektivlə daha çox çıxışlar edə bilirəm. 2007-ci ilin fevral ayında Böyük Britaniyaya dəvət olundum. Orda universitetin Afrika və Şərq oriental musiqisi və folkloru tədqiqatları studiyasında - SUAT-da çıxış elədik. "Bi-Bi-Si"nin üçüncü kanalında Azərbaycan musiqisi haqqında bir saatlıq verilişimiz yayımlandı. Təbii ki, "Bi-Bi-Si"də Azərbaycan verilişinin birbaşa yayımı bizim musiqi aləmində görünməyən hadisədəir. Aprel ayında bu kollektivlə ABŞ-ın dörd ştatında çıxış elədik. Həmçinin altı ustad dərslərim oldu. Eyni zamanda, Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondunun təşəbbüsü ilə bir sıra konsertlər keçirdik. Elə şəhərlərdə olurduq ki, orada bir azərbaycanlıya belə rast gəlmək mümkün deyildi. Təbii ki, onlar bizim muğamlarımızdan, musiqimizdən xəbərsiz idilər.

- Bəs ilk dəfə eşitdikləri musiqini necə qarşıladılar?

- Bunu gərək öz gözünüzlə görəydiniz! Fakt o deyil ki, onlar bizim Azərbaycan musiqimizdən xəbərsizdilər. Sadəcə, Azərbaycan musiqisi elə bir gücə malikdir ki, o bütün insanların qəlbini riqqətə gətirə, onların ürəyinə daxil ola bilir. Təbii ki, biz də öz musiqimizin gücünü göstərməyə çalışdıq. Xaricdə belə bir şey var: onlar musiqini dinləyərkən ilk növbədə musiqiçiyə fikir verirlər. Dərhal da bunun vasitəsi ilə musiqini qiymətləndirirlər. Musiqiyə diqqətlə qulaq asandan sonra ifaçının yalandan, ya doğrudan çaldığını müəyyənləşdirməyi bacarırlar. Təbii ki, Azərbaycanda ifaçılıq sənətini göstərmək daha çətindir. Çünki xalqımızın hər bir nümayəndəsi musiqimizdən, muğamımızdan agahdır. Ancaq orada agah olmasalar da, ifaçılığı göstərmək çox çətindir. Onlar üçün sənin xanəndə, tarzən və ya rəqqas olmağının fərqi yoxdur. Onlar musiqini hiss edirlər və o adamı alqışlayırlar ki, özünə inamlı ifası olsun. Onlar musiqini duyurlar, bu səbəbdən də musiqiyə qulaq asmağı bacarırlar.

Xanəndələrdə ritm yoxdur

- Qaval milli alətlər sırasına daxildir?

- Qaval sırf milli alətdir. Bu alət bizə orta əsrlərdən gəlib və sırf xanəndəlik sənəti ilə bağlıdır. Qaval əslində dəf alətinin növlərindən biridir. Sadəcə, olaraq bir var sırf dəf çalan, bir də var xanəndənin ifa etdiyi qaval. Əgər xanəndədirsə, qaval mütləq onun əlində olmalıdır. Bu alətin tarixi sufiliklə bağlıdır. Sufilikdə dərvişlərin qəvvallar adlanan qismi mütləq mənada əllərində dəf tutardılar. Onlar dəf çala-çala Allaha zikr edirdilər. Sufilikdən üzü bu yana qəvval sözü xanəndəyə yox, onların tutduğu alətə aid edilib. Səbəb də onların Allaha, xanəndələrin isə bəndəyə zikr etməsi ilə bağlı idi.

- Bəzən xanəndələr qavalı əllərində görüntü xatirinə tuturlar. Xanəndə mütləq qaval çalmağı bacarmalıdırmı?

- Müğənni mütləq qaval çalmağı bacarmalıdır. Əgər bir ədəbiyyatçı qrammatikanı bilmir, poeziyadan xəbəri yoxdur, ancaq ədəbiyyatdan yazırsa, təbii ki, onun yazmağa haqqı yoxdur. Əgər bu xanəndələrin də əruz haqqında az da olsa informasiyası yoxdursa, hansısa bir qəzəli açmağa onların haqqı çatmır. Qaval çalmaq da belə bir şeydir. Əgər hər hansı bir xanəndənin ritmi yoxdursa, deməli, onun musiqisi cansızdır. Bu gün musiqiçilərimizdə, əsasən də xanəndələrdə ritm yoxdur. Qavalı əlində tutmaq hələ o demək deyil ki, çalmağı bacarırlar. Tələbələr də çalıb-oxumağı bilirlər. Mən 90-cı ildən öz təşəbbüsümlə qaval dərsləri keçərək cavan xanəndələri bu yola çəkirdim ki, onların ritmi olsun və özlərini idarə edə bilsinlər. Müəyyən dövrdən sonra gənclər muğama qulaq asmadılar. Bu, təbiidir. Çünki bu, elit bir musiqidir. Yaşdan asılı olmayaraq, bu elmə yiyələnmək insanın təfəkkürünü artırır. Bu insanın qazanmadığı bir elmdir. Muğama qulaq asmağı bacarmaq üçün təfəkkür lazımdır. Körpə, dişi çıxmayan uşağa kabab yedirtmək qeyri-mümkündür. Muğamı da başa düşməyən insanlara qulaq asdırmaq çətin məsələdir. Son vaxtlar muğam sevənlərin sayı günbəgün artır. Çünki indiki müğənnilərin oxuduğu mahnılar 3-5 gündən sonra yaddan çıxır. Gəncləri cəlb edən ritmdir. Sintizatorun səsi insanları ekstaz vəziyyətinə gətirir. Bu ritmlə publikanı ələ almağa çalışırlar.

- Hazırda bizdə qaval dərslərinin tədrisi hansı səviyyədədir?

- Bu sənətin ibtidai, orta, ali və akademik təhsili mənim əlimdədir. Mən qaval haqqında dissertasiya işi yazıram. Sadəcə, başım bir az muğamları araşdırmağa qarışdığından işim yubanır. "Bu gün, sabah müdafiə edəcəyəm" fikri ilə ritmlər məni birbaşa muğamı dərindən öyrənməyə gətirib çıxardı. Dedim ki, muğamı tam bilməsəm, ritmlər haqqında dolğun məlumat verə bilmərəm. Buna görə də bir az müdafiəmdə yubanıram. Əlbəttə, mən gözəl bir dəf çalanımızın olmasını istərdim. Vaxtilə Əzizağa Nəcəfzadə kimi gözəl bir dəfçalanımız olub. Mən onun çalğısını eşidib sənətə gəlmişəm. Rəfael Hüseynov onun haqqında hazırladığı radioverilişdə etiraf etdi ki, "Azərbaycan torpağı gözəl pianoçular, tarzənlər, qarmon ifaçıları yetişdirib. Ancaq dəfçalanlar yüz ildə bir və ya iki dəfə yetişir".

- İndi də dəf çalmaq məsuliyyəti sizin payınıza düşüb?

- Bu da Allah tərəfindən mənim payıma düşüb. Mən bu işə başlayanda hansı ağır işə çiyin verdiyimi bilirdim. Mən həm xalq musiqisini aranyeman edirəm, həm də qədim musiqilərimizin bərpası ilə məşğulam. Xanəndələr çox çətinlik çəkirlər, oxuya bilmirlər. Əzizağa Nəcəfzadənin yaradıcılığını öyrəndikcə mənə aydın oldu ki, hər hansı tarzən və ya xanəndə onun yanında muğamdan danışa bilmirmiş. "Filan guşədə, pərdədə düz ifa etmədin" - deyə o, hamısına irad tuturmuş. Deməli, belə çıxır ki, dəfçalan muğamları gözəl bilmə qabiliyyəti ilə fərqlənməlidir. Çox istərdim ki, bu aləti ifa etməyi bacaran istedadlı gənclərimiz yetişsin. Bu, çox keşməkeşli, əzablı yoldur. Həm sənət, həm də həyat tərzi baxımından bu sənətlə məşğul olmaq çox çətindir. Yəni bu sənətlə məşğul oldunsa, gərək həyat tərzində bir balaca dəyişikliklər edəsən - bütün iş-gücünü atıb vaxtını bu sənətə həsr edəsən. Ancaq onu da qeyd edim ki, bu sənətin inkişafına qarşı böyük qısqanclıqlar var. Səbəb də odur ki, mən təkcə ritm saxlayıb kimlərləsə işləmirəm. Mən sadəcə olaraq işləməyi bacarıram. 1990-cı ildə Səid Rüstəmov adına Xalq Çalğı Alətləri Orkestrinə dəfçalan kimi gələndə Azərbaycanda Vartan adlı erməni "at oynadırdı". O ola-ola məni simpoziuma apardılar. Mənə qədər isə o, iki simpoziumda iştirak etmişdi. Onda Bəstəkarlar İttifaqının sədri Aqşin Əlizadə yaxşı bir söz dedi: "Niyə bizdə dəf çalan yoxdur. Qoy biz də gəncləri yetişdirək, qoy öz dəfçalanımız olsun." Onda Səmərqənddə YUNESKO-nun xətti ilə keçirilən Yaxın və Orta Şərq xalqlarının ənənələrinə həsr olunmuş "Müasir musiqi mədəniyyəti" simpoziumunda Azərbaycanın muğam sənətini Arif Babayev, Alim Qasımov, Səkinə İsmayılova, tarzən Ağasəlim Abdullayev, Ramiz Quliyev, kamançaçalan Şəfiqə Eyvazova və mən təmsil etdik. Mən bu sənəti bu gün erməninin əlindən almışam. Ancaq Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü ilə buraxılan "Azərbaycan muğamları" dərgisində qısqanclıqdan mənim adım çıxarılıb. Mən artıq bu cür maneələrə alışmışam. Çünki əl-ayağımı həmişə "bağlayıblar". Məni həmişə Avropaya səfərlərdən saxlayıblar. Səbəblərini heç kəs bilməsə də, özüm bilirəm. Bilirəm ki, işləyən insana həmişə mane olurlar ki, qoy o da heç kəsə mane olmasın. Bununla belə, mənim dövlət xətti ilə səfərlərimə maneçilik olsa da, özüm fərdi yolla dəvət alıram.

- "Qədim Şərq qrupu"nun fəaliyyətini istədiyiniz səviyyədə qura bilmisinizmi?

- Qismən... Çünki yenə də maneələr var. Fəaliyyətimizi məhdudlaşdırmağa çalışan insanlar bu kollektivin geniş işinə imkan vermirlər.

- Bildiyimcə həm də tanınmış dramaturq Cəfər Cəbbarlı ilə qohumluğunuz var.

- Mən böyük dramaturqun həm əmisinin, həm də bibisinin nəticəsiyəm. Mənim nənəm Zərnişan xanım şairə olub. Cəfər Cabbarlı haqqında yazılan məqalələrdə də ona ilk dəfə yazı-pozunu şairə bibisi Zərnişanın öyrətdiyi qeyd olunur. Mən Zərnişanın nəticəsiyəm.

- Hal-hazırda iş yeriniz haradır?

- Bir neçə il bu sahədə fərdi məşğul oldum. Milli Konservatoriya yaranan gündən Səyavuş Kərimi məni dəvət etdi. O vaxtdan həmin təhsil ocağında bu alətin tədrisi ilə məşğulam. Hələlik bu alət birbaşa ifaçılarını tapmasa da, xanəndələrə öyrədirəm. Artıq hiss edirəm ki, tələbələrin qabiliyyəti bir qədər güclənib. 90-cı ildən bəri fəxri ad almış bir çox xalq və əməkdar artistləri mənim tələbələrimdir. Onlar muğam tədrisini keçsələr də, o xanəndələri heç kəs tanımırdı. Ancaq mənim yanıma gəlib-gedəndən, ifaçılığa yiyələnəndən sonra dərhal tanınırlar. Əfsuslar olsun ki, mənə olan təzyiqlərə görə onlar da ad çəkməkdən ehtiyatlanırlar.

- İndicə dediniz ki, tələbələrinizin çoxu xalq və əməkdar artistləridir. Bəs sizin hansı fəxri titulunuz var?

- Mən xalq artislərinin müəllimiyəm. Səhnədə böyük sənətkarlar görmüşəm. Mən Cəfər Cabbarlı ailəsində olmuşam və həmin insanlarla uşaq yaşlarımdan təmasda olmuşam. Yaddaşımda onların haqqında nastolyi xatirələr qalıb. 16 yaşımdan isə o sənətkarlarla birbaşa ünsiyyətdə olmuşam. Artıq 31 ildir ki, səhnədəyəm.

Kaspi.- 2007.- 15-17 dekabr.- S. 22-23.