Kazımov T., Rzayeva K.

Müasir informasiya texnologiyaları kor və görmə qabiliyyəti zəif olan insanların xidmətində

Kompüter texnikası artıq gündəlik həyatımızın ayrılmaz tərkib hissələrindən birinə çevrilib. Bu gün informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının (İKT) insan həyatının bütün fəaliyyət sahələrinə yüksək templə tətbiqi İnformasiya Cəmiyyətinin (İC) qlobal xarakter almasından xəbər verir. Bu texnologiyalardan geniş istifadə insan hüquqlarının qorunmasında, iqtisadiyyat, elm, təhsil, səhiyyə və digər sahələrin inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin ölkədə neftdən sonra ikinci, yeni bir prioritet sahə adlandırdığı İKT-nin imkanlarından hamının bərabər səviyyədə istifadə etməsi mühüm məsələlərdən biridir. Bu istiqamətdə aparılan dövlət siyasəti həmin sahənin inkişafına əlverişli şərait yaratmışdır.

Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən 17 fevral 2003-cü il tarixdə imzalanmış və qarşıdakı onillik dövr üçün hökumət proqramı statusu almış "Azərbaycan Respublikasının inkişafı naminə İKT üzrə Milli strategiya (2003-2012-ci illər)" yaxın 10 il ərzində görüləcək işlərin ümumi xəttini müəyyənləşdirmiş, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən 10 avqust 2004-cü il tarixli fərmanla "Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət Proqramı (E-Azərbaycan)" qəbul olunmuşdur,

Bu gün insanların əksəriyyəti elə düşünür ki, müasir texnologiyalarla, o cümlədən də kompüterlə yalnız görmə qabiliyyətində problemlər yaşanmayan insanlar işləyə bilərlər. Amma onu da unutmaq olmaz ki, kor və görmə qabiliyyəti zəif olanlar üçün də kompüter məişətdə və iş yerində əvəzolunmaz köməkçidir. Bu cür insanlar da digərləri kimi müasir texnologiyalardan istifadə etmək üçün müəyyən imkanlara malik olmalıdırlar. Hazırda bu istiqamətdə regional və beynəlxalq səviyyələrdə tədbirlərin görülməsi, layihələrin hazırlanaraq həyata keçirilməsi vacib məsələlərdən biridir.

Əhalinin bu təbəqəsinin səlahiyyətlərini genişləndirmək, onları informasiya blokadasından çıxarmaq, bir sözlə, onların müasir cəmiyyətə inteqrasiyası üçün İKT-dən istifadə zəruridir. Bu gün geniş kitabxana-informasiya şəbəkəsinə malik Azərbaycanda 12 mindən çox müxtəlif tipli kitabxana mövcuddur. 1996-cı ildə Azərbaycan hökuməti "Azərbaycan Respublikasında kitabxana işinin vəziyyəti və onu yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında" qərar qəbul etmişdir. 1999-cu ildə "Kitabxana işi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu qüvvəyə minmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 20 aprel 2007-ci ildə "Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında" sərəncam imzalamışdır.

Statistik məlumatlara görə, hazırda respublikada 320 min əlil var ki, onlardan 30 mini kor və görmə qabiliyyəti zəif olanlardır. Onlardan 6 minə qədəri uşaqlardır. Əlil uşaqların əqli inkişafında, müasir dünyagörüşünə malik bir insan kimi formalaşmasında onların təhsil prosesinin keyfiyyətinin yüksəldilməsində, müstəqil informasiya əldə etmək imkanlarının artırılmasında müasir informasiya texnologiyaları səviyyəsinə cavab verən xüsusiləşdirilmiş elektron kitabxanaların yaradılması vacib sosial problemlərdən biridir.

Kor və görmə qabiliyyəti zəif olan insanlarla uzunmüddətli praktiki iş təcrübəsi onların kompüter texnikasından istifadəsi üçün həm xüsusiləşdirilmiş kitabxanaların yaradılması, həm də mətnlərin səslə oxunuşu üçün xüsusiləşdirilmiş proqram təminatının (XPT) hazırlanma zərurətini meydana çıxarıb.

Məlumdur ki, kor və görmə qabiliyyəti zəif olan insanların yeni texnologiyaları mənimsəməsi üçün bir sıra çətinliklər mövcuddur. Bu səbəbdən də bunun üçün ilk növbədə yuxarıda qeyd edildiyi kimi XPT hazırlanmalıdır. Onu da yaddan çıxarmaq la-zım deyil ki, bu cür insanlar içərisində elm, incəsənət və digər sahələr üzrə cəmiyyətə xeyir verə biləcək istedadlı insanlar da var.

Buna görə də bu cür istifadəçilərə imkanlarını reallaşdırmaq üçün XPT-nin hazırlanması vacibdir. XPT-də bütün yerinə yetirilən əməliyyatlar səsləndirmə yolu ilə aparılır. Yəni bütün mətnlər oxuyucu proqram vasitəsilə səsləndirilir. Proqram təminatı səsin qavranılmasına əsaslandığı üçün səslənmə çox sadə və aydın olmalıdır. Kor və görmə qabiliyyəti zəif olan istifadəçi baş verənlər haqqında səsləndirilən məlumatlardan xəbər tutur. Kompüterləşdirilmiş kitabxana bu istifadəçilər üçün mətnlərin axtarışını, saxlanmasını və səsləndirilməsini avtomatlaşdırır və sadələşdirir. Bundan əlavə, kompüterləşdirilmiş kitabxananın geniş yayılması üçün onun lokallaşdırılması üzərində işlərin aparılması da vacibdir.

Bu gün lent yazılarından, məhdud imkanlı köhnəlmiş avadanlıqlardan istifadə, bir çox ədəbiyyatın bu cür insanların ehtiyaclarının ödənilməsi üçün adaptasiya edilməməsi onları kənardan kömək olmadan lazımi mətnlərin tez və asan əldə edilməsi imkanından çox vaxt məhrum edir. Buna görə də bu məqsədə qulluq edən kompüterləşdirilmiş kitabxanaların (KK) reallaşdırılmasını təmin edən XPT paketinin hazırlanmasına böyük ehtiyac duyulur.

Sözügedən layihənin məqsədi tam proqram kompleksinin işlənib hazırlanmasıdır ki, onun bazasında gözdən əlil olanlar üçün kompüterləşdirilmiş kitabxana və ya həmin istifadəçilərin avtonom iş yeri açıla bilər. yeri açıla bilər.

Kitabların verilənlər bazası mətnlərin axtarışı və ya saxlanılmasını həyata keçirir, həmçinin istifadəçilərin lazımi kitab və ya kitab müəlliflərinin axtarışına dair göndərdiyi sorğularını emal edir. Kitabxanada çalışan hər bir istifadəçi oxuduğu kitabları nişanlamaq, onların siyahısını tutmaq və verilənlər bazasını zənginləşdirmək kimi imkanlara malikdir. İstifadəçinin yerinə yetirdiyi bütün əməliyyatlar yaddaşda qalır və əgər onların istifadə etdiyi kitab ləğv edilib və ya şəklini dəyişibsə, o zaman onlara bu haqda xəbər edilir. Qeydiyyatdan keçmiş istifadəçilər üçün kitabların verilənlər bazasına müraciət internet vasitəsilə mümkün olacaq.

Kitabxanaya ilk dəfə gələn istifadəçi standart formanı doldurur və bu məlumatlar administrator tərəfindən reyestrə daxil edilir. Formada ad, soyad, yaş və s. məlumatlar göstərilir. Bunun müqabilində istifadəçi, ona kitabxananın resurslarına çıxışı əldə etməyə imkan verən unikal identifikator (abonoment) alır. Bu abonoment reyestrdə qeydiyyatdan keçmiş istifadəçinin kitabxanaya giriş vaxtını, bu və ya digər kitabları əldə etmək hüququnu müəyyən edir.

Bu cür insanlar kompüterlə işləyərkən mətnlərin oxunması üçün yetərli qədər dərin biliklərə və təcrübəyə malik olmalıdırlar. Bundan əlavə, onlara proqram təminatından istifadə qaydalarının tədrisi üçün xüsusi kurslar təşkit edilməli, bu sahədə proqram təminatını işləyib həzırlaya biləcək mütəxəssislər hazırlanmalıdır. Belə layihələr hazırlanarkən istifadəçilərlə daim əlaqə saxlanılmalı, texnologiyalar təkmilləşdirilməli, həmçinin kor və görmə qabiliyyəti zəif olan istifadəçilərin təklif və iradları da nəzərə alınmalı, sorğular, müzakirələr keçirilməli, təcrübə mübadilələri aparılmalıdır.

Dövlət əlillərin reabilitasiyasında, onların yeni iş yerləri ilə təmin olunmasında, sosial vəziyyətlərinin yaxşılaşdırılmasında, müasir cəmiyyətə inteqrasiyasında maraqlıdır. XPT isə bu problemlərin həllində səmərəli vasitələrdən biridir. Artıq bir sıra fond və təşkilatlar da bu problemlərin həlli istiqamətində müxtəlif layihələri həyata keçirməyə başlayıb. Hazırda AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunda Azərbaycan dilli mətnlərin səsləndirilməsi problemləri üzrə də elmi-tədqiqat işləri aparılır. Hesab edirik ki, respublikamızda belə layihələrin işlənib hazırlanması və təmənnasız olaraq kor və görmə qabiliyyəti zəif olanların ixtiyarına verilməsi bu sahədə atılan əhəmiyyətli humanist addımlardan biri olardı.

Respublika.- 2007.- 2 dekabr.- S. 5.