Cəbrayılov R.

İnformasiya azadlığı, yoxsa məsuliyyətsizlikdən doğan xaos?

Antik dövrlərdən bugünədək təkamül yolu keçən, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının dinamik inkişafını dövlətin prioritet vəzifəsi kimi önə çəkən demokratiya müasir dövrdə hər bir xalqın özünüifadə vasitəsinə, strateji inkişaf yoluna çevrilmişdir. Obyektiv həqiqətin aşkara çıxarılmasına, çoxluğun rəyini ifadə edən ədalətli qərarların qəbuluna əsaslanan demokratik idarəetmə hakimiyyət-vətəndaş münasibətlərinin tənzimlənməsinin bugünkü reallıqda ən optimal, çevik, və ahəngdar forması kimi obyektiv üstünlüyə malikdir.
Yeni dünya demokratiyanı sivil və davamlı inkişafın prioritet istiqaməti kimi meydana çıxarmış, sivilizasiyalararası dialoqun əsas amili kimi müəyyənləşdirmişdir. Hazırda istənilən dövlətdə demokratiyanın inkişaf səviyyəsi həm də fərdin təbii azadlıqlarının qorunmasına zəmin yaradan plüralist mühitin formalaşdırılması, daha dəqiqi, söz, məlumat, informasiya və fikir azadlıqlarının yüksək səviyyədə təminatı ilə ölçülür. Bu azadlıqlar cəmiyyətdə şəffaflığı, siyasi plüralizmi və tolerantlığı şərtləndirməklə, insanların beynəlxalq konvensiyalar və digər normativ hüquqi aktlarda təsbit edilmiş hüquqlarının etibarlı müdafiəsinə geniş imkanlar açır. Söz, fikir və mətbuat azadlıqları siyasi plüralizmi, eyni zamanda demokratik və şəffaf idarəçiliyi təmin edir. Bu dəyərləri öz fəaliyyətində daha çox təcəssüm etdirən kütləvi informasiya vasitələri cəmiyyət həyatının bütün sahələrinə təsir göstərən qüdrətli vasitələrdən biri kimi, ictimai rəyin formalaşmasında, ictimai-siyasi proseslərin inkişaf istiqamətlərinin müəyyənləşməsində mühüm rol oynayır. Söz, fikir, informasiya və mətbuat azadlıqları bir sıra beynəlxalq konvensiyalar və sazişlərlə, o cümlədən BMT-nin 10 dekabr 1948-ci il tarixli Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsində ali dəyərlər kimi təsbit edilmişdir. Öz fikir və ideyalarını azad şəkildə ifadə etmək demokratik cəmiyyətin özəyi olmaqla yanaşı, onun tərəqqisinin və ayrılıqda hər bir fərdin inkişafının başlıca şərtlərindən biridir. Demokratik toplum özünə uyğun azad, müstəqil və plüralist medianın inkişafını təmin etməlidir.
Ötən əsrin sonlarında müstəqillik qazandıqdan sonra demokratik inkişaf yolunu prioritet seçmiş Azərbaycan Respublikası da bu ümumbəşəri dəyərlərə sadiqliyini bəyan etmiş, hər bir fərdin öz fikrini, rəyini müxtəlif tribunalarda, o cümlədən kütləvi informasiya vasitələrində tam sərbəst və azad şəkildə ifadə etməsinə, qanunla müəyyən olunmuş qaydada informasiya toplamasına, yaymasına, eləcə də kütləvi informasiya vasitəsi təsis etməsinə maksimum imkanlar yaradan plüralist mühit formalaşdırmışdır. Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında hazırlanaraq 12 noyabr 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul edilmiş ilk milli Konstitusiyamızda söz, fikir və məlumat azadlığı ilə bağlı konkret müddəalar əksini tapmışdır. Əsas Qanunun 47-ci maddəsində göstərilir ki, hər kəsin fikir və söz azadlığı vardır, heç kəs öz fikir və əqidəsini açıqlamağa, yaxud fikir və əqidəsindən dönməyə məcbur edilə bilməz. Konstitusiyanın 50-ci maddəsi isə hər kəsin qanuni yolla istədiyi məlumatı axtarmaq, əldə etmək, ötürmək, hazırlamaq və yaymaq azadlığını təsbit edir. Bu maddə kütləvi informasiyanın azadlığına təminat verməklə yanaşı, kütləvi informasiya vasitələrində, o cümlədən mətbuatda dövlət senzurasını qadağan edir.
Son 12 ildə Konstitusiya müddəaları əsasında həyata keçirilən hüquqi islahatların nəticəsi olaraq bu gün Azərbaycan Respublikası söz, fikir və mətbuat azadlığının yüksək səviyyədə qorunduğu tolerant və plüralist məkan kimi tanınır. Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin 6 avqust 1998-ci il tarixli "Azərbaycan Respublikasında söz, fikir və məlumat azadlığının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında" fərmanı ilə kütləvi informasiya vasitələri üzərində senzura ləğv olunmuş, bu sahənin inkişafını stimullaşdıran bir sıra zəruri tədbirlər həyata keçirilmişdir. 2001-ci ildə Avropa Şurası kimi mötəbər bir təşkilatın tamhüquqlu üzvlüyünə qəbul olunan Azərbaycan ölkədə söz, mətbuat azadlığının, fikir plüralizminin gücləndirilməsi istiqamətində yeni təcrübə və imkan əldə etmişdir.
Ümumiyyətlə, son 10 ildə qəbul edilmiş çoxsaylı qanunlar vətəndaşların Konstitusiya ilə təsbit edilmiş söz, fikir və mətbuat azadlıqlarının təminatına və hüquq müstəvisində tənzimlənməsinə sivil imkanlar yaratmışdır. Bu baxımdan 10 iyun 1997-ci il tarixli "Vətəndaşların müraciətlərinə baxılması qaydası haqqında", 19 iyun 1998-ci il tarixli "Məlumat azadlığı haqqında", 3 aprel 1998-ci il tarixli "İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında", 7 dekabr 1999-cu il tarixli "Kütləvi informasiya vasitələri haqqında", 12 mart 2002-ci il tarixli "Ətraf mühitə dair informasiya almaq haqqında" Azərbaycan Respublikasının qanunlarının əhəmiyyətini xüsusi qeyd etmək lazımdır.
Azərbaycanda bu gün insan hüquqlarının, siyasi plüralizmin, vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğu təsdiqini həm də demokratik institut kimi formalaşmış kütləvi informasiya vasitələrinin müstəqil fəaliyyətində, onların inkişafı üçün yaradılmış hüquqi təminatlarda tapır. Respublikamızın ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi həyatında demokratik dəyərlərin daha geniş şəkildə bərqərar olması, müstəqil dövlətçiliyin siyasi, iqtisadi və hüquqi dayaqlarının möhkəmlənməsi prosesi sürətləndikcə, Azərbaycan iqtidarı da söz və mətbuat azadlığının qanunvericilik bazasının demokratikləşdirilməsi istiqamətində yeni-yeni addımlar atır. Bununla belə, söz, fikir və mətbuat azadlığı üçün respublikamızda yaradılmış liberal və tolerant mühit bəzi hallarda bu sahədə müəyyən problemlərin ortaya çıxmasına, xüsusən də informasiyanın toplayıcısı və cəmiyyətə ötürücüsü funksiyasını yerinə yetirən kütləvi informasiya vasitələrində qanunların və peşə davranışı normalarının kobud şəkildə pozulması hallarına da gətirib çıxarır. Bu sahədə özünü göstərən köklü problemlər - ciddi mətbuatın nisbətən azlığı, bir sıra qəzetlərin öz fəaliyyətini "reketçilik", şantaj üzərində qurması, insanların şərəf və ləyaqətini təhqir etməsi, şəxsi toxunulmazlıq hüququnu pozması və s. neqativ hallar cəmiyyətdə haqlı narazılıq doğurur, insanlığın ali zinəti olan sözün ucuzlaşmasına, dəyərdən düşməsinə səbəb olur.
Cəmiyyətdə qanunçuluğun, hüquq qaydalarının, insan hüquq və azadlıqlarının təminatı prosesində fəal mövqe tutmalı olan bir çox qəzetlərin fəaliyyəti, təəssüf ki, tamamilə əks mənzərə yaradır. Mətbuat azadlığına, əks fikrə, informasiya yayımına maksimum şərait yaradılması, hakimiyyət məmurlarının, ictimai-siyasi xadimlərin KİV-ə dözümlü yanaşması məsuliyyətsiz "yazarları" daha da pərvazlandırır, onların qanunları açıq-aşkar pozmasına, aşkar məsuliyyətsizliyinə şərait yaradır. Cəzasızlıq mühiti arzusunda olan belə "yazarlar" artıq həm də təhqir və böhtana görə hüquqi məsuliyyətdən azad edən yeni qanunların qəbulunu israrla tələb edir, mətbuat xaosu üçün presedent formalaşdırmağa çalışırlar.
Söz azadlığından sui-istifadə edən bu "yazarlar" hər bir vətəndaşın şərəf və ləyaqətinin ölkə Konstitusiyası ilə qorunduğunun fərqinə belə varmırlar. Unutmaq lazım deyil ki, Azərbaycan Konstitusiyası hər bir şəxsin şərəf və ləyaqətini, şəxsi toxunulmazlıq hüququnu da birmənalı təsbit edir. Konstitusiyanın 32-ci maddəsində göstərilir ki, hər kəsin şəxsi toxunulmazlıq, o cümlədən şəxsi və ailə həyatının sirrini saxlamaq hüququ var. Qanunla nəzərdə tutulan hallardan başqa, şəxsi həyata müdaxilə qadağandır. Eyni zamanda öz razılığı olmadan kimsənin şəxsi həyatı haqqında məlumatın toplanılmasına, saxlanılmasına, istifadəsinə və yayılmasına yol verilmir. Konstitusiyamızın 46-cı maddəsi ilə hər kəsin öz şərəf və ləyaqətini müdafiə etmək hüququ tanınır. Bu maddədə göstərilir ki, "şəxsiyyətin ləyaqəti dövlət tərəfindən qorunur və heç bir hal şəxsiyyətin ləyaqətinin alçaldılmasına əsas verə bilməz".
BMT-nin Ümumdünya İnsan Haqları Bəyannaməsinin 12-ci maddəsində, eləcə də "Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq pakt"ın 17-ci maddəsində göstərilir ki, "Heç kəsin şəxsi və ailə həyatına özbaşına, qanunsuz müdaxilə, mənzil toxunulmazlığına, yaxud yazışma sirrinə özbaşına, yaxud qanunsuz qəsd, yaxud şərəfinə və adına qanunsuz qəsd edilə bilməz". Insanın şəxsi toxunulmazlıq hüququ həm də onun şəxsi həyatı haqqında olan informasiya toxunulmazlığını, rabitə vasitələrilə ötürülən məlumatların toxunulmazlığını əhatə edir. Informasiya toxunulmazlığı - öz razılığı olmadan heç kimin şəxsi həyatı haqqında məlumatın toplanmasına, saxlanmasına, istifadəsinə və yayılmasına yol vermir.
Hər bir şəxsin şərəf və ləyaqəti eyni zamanda Azərbaycan Respublikasının cinayət qanunvericiliyi ilə də qorunur. Cinayət Məcəlləsinin 147-ci maddəsi böhtan, 148-ci maddəsi isə təhqirə görə cinayət məsuliyyətini müəyyən edir. "Böhtan, yəni, yalan olduğunu bilə-bilə hər hansı şəxsin şərəf və ləyaqətini ləkələyən və ya onu nüfuzdan salan məlumatları kütləvi çıxışlarda, kütləvi nümayiş etdirilən əsərdə və ya kütləvi informasiya vasitələrində yayma" Cinayət Məcəlləsinin 147-ci maddəsinə əsasən cinayət hesab edilir. Həmin Məcəllənin 148-ci maddəsinə görə isə "Kütləvi çıxışlarda, kütləvi nümayiş etdirilən əsərdə və ya kütləvi informasiya vasitəsində şəxsiyyətin şərəf və ləyaqətini nalayiq formada qəsdən alçaltma" təhqir kimi tövsif olunur. Mətbuatda açıq-aşkar böhtan və təhqirləri davam etdirmək niyyətində olan "qələm qoçuları" bu maddələrin Cinayət Məcəlləsindən çıxarılmasına nail olmaqla öz qeyri-peşəkar, dələduz fəaliyyətlərini davam etdirmək, insanların heysiyyatı ilə oynamaq məqsədi güdürlər. Xatırladım ki, Cinayət Məcəlləsində jurnalistlərin sırf peşə fəaliyyəti ilə bağlı məsuliyyət nəzərdə tutan maddə yoxdur. Həsən bəy Zərdabi ənənələrinə sadiq qalan, bütün məsələlərə obyektiv yanaşan peşəkar jurnalistlər birmənalı olaraq əxlaqa, jurnalist etikasına sığmayan yazılara rəvac verən bu bir qrup qaragüruha mənfi münasibət bildirirlər.
Ucuz şöhrət, asan qazanc dalınca qaçan cızmaqaraçılara qarşı birgə mübarizə aparmaq, jurnalistikanın təməl prinsiplərinə kökündən zərbə vuranlara layiqli yerlərini göstərmək əvəzinə, bəzi KİV yazarları bu məsələdə fərqli mövqe tutaraq öz narahatlıqlarını göstərirlər. "Reket jurnalistikanın" müdafiəsinə hesablanan bu tip yazılar "qələm qoçuları"nın geniş əl-qol açmalarına şərait yaradır ki, bu da bütövlükdə həqiqi jurnalistikaya arxadan vurulan zərbədir. Buna isə heç bir vəchlə imkan vermək olmaz. Çünki yazdığı fikrə görə məsuliyyət hiss etməyən, mənəvi senzura hissindən xəbərsiz olan reket "yazarlar" normal əxlaqlı insanın özünə rəva bilmədiyi hər cür nalayiq sözü, təhqiri, söyüşü qəzet səhifələrinə gətirir, heç bir fakta, dəlilə əsaslanmayan cızmaqaraları ilə məkrli məqsədlərini gerçəkləşdirməyə çalışırlar.
Yəqin çoxları razılaşar ki, bu gün Azərbaycanın bir sıra mətbuat orqanlarında bilərəkdən yalan, böhtan xarakterli, yaxud qeyri-dəqiq informasiyaların dərci, vəzifəli şəxslərin, ictimai-siyasi xadimlərin heysiyyatına toxunan, onların nüfuzuna xələl gətirən əsassız, sifarişli yazıların dərci də adi hal almışdır. Bu gün əksər "qəzetlər"də açıq təhqirlərə, söyüşlərə, hətta qarğış və hədyanlara da rast gəlmək olar. Onlarda qərəzsizlik, obyektivlik, vicdanlılıq, hadisələrə obyektiv baxış kimi ümdə jurnalistika prinsiplərindən danışmaq isə, sadəcə, mümkün deyildir.
Kütləvi informasiya vasitələrində özünü göstərən neqativ tendensiyalar heç də ölkə Konstitusiyasının və qanunlarının kobud şəkildə pozulması, peşə etikasına riayət olunmaması ilə məhdudlaşmır. Normal jurnalist fəaliyyəti ilə auditoriya əldə edə bilməyən və yaxud buna peşəkarlığı çatmayan bu cür kütləvi informasiya vasitələri "çıxış yolu" kimi əsasən sensasiya xarakterli, insanları qorxu, vahimə, gərginlik və stress içində saxlayan informasiyalara daha çox yer verirlər. Əslində, bu neqativ meyilləri məsuliyyətsiz və qeyri-peşəkar jurnalistlərin "mənəvi terror"u kimi də səcyyəlndirmək olar.
Bu gün problemlərdən biri də neqativ enerjili, qeyri-real informasiyaların qəbulu ilə bağlıdır. Mübaliğəsiz demək olar ki, bu gün neqativ informasiyanın insan səhhəti üçün fəsadları ümumən havanın, suyun, ətraf mühitin çirklənməsindən dəyən zərərdən heç də az deyil. İş o yerə çatıb ki, ölkə vətəndaşları sakit həyat tərzi keçirmək, stress, kəskin emosiya, depressiya, frustrasiya kimi mənfi psixoloji hallardan uzaq olmaq üçün informasiya eşitmək istəmir, az qala, sözlərini kütləvi informasiya vasitələrindən təcrid edirlər.
Bu yanaşma aqressiv müxalifət partiyalarının təsir dairəsində olan qəzetlərə münasibətdə özünü daha qabarıq göstərir. Təəssüf doğuran haldır ki, bu "qəzetlərdə" bir dənə də olsun, müsbət məzmunlu, ürəkaçan, insanda xoş təəssürat oyadan informasiyaya, yazıya rast gəlmək olmur. İfrat siyasiləşmiş partiya qəzetləri Azərbaycandakı daxili vəziyyəti faciələşdirmək, ölkənin qazandığı uğurlara kölgə salmaq üçün ən ağlasığmaz üsullara əl atırlar. Radikal müxalifət partiyalarının ifrat radikallıq, nihilizm, inkarçılıq, pozitiv proseslərə neqativ rakursdan yanaşmaq kimi mənfi məziyyətləri onların təsirində olan mətbu nəşrlərin mövqeyində daha qabarıq sezilir. Müxalifət qəzetlərində çalışan bəzi jurnalistlər özlərini partiya funksionerləri kimi aparır, ölkənin uğurlarına sevinmək əvəzinə, yasa batırlar. Ağa qara deməyə bir növ vərdiş edən bu qəzetləri oxuyanların əhvalı istər-istəməz pozulur. Özünü Azərbaycan vətəndaşı hesab edən belələrinin milli maraqlara, ölkənin taleyüklü problemlərinə nihilst, etinasız yanaşması, qazanılan uğurları şübhə altına almağa çalışması hamıda təəssüf hissi doğurur. Sanki bu gün Azərbaycanda heç bir müsbət iş görülmür, heç bir mütərəqqi yenilik yoxdur. Sadəcə, anlayırlar ki, ölkədə müşahidə olunan sürətli iqtisadi inkişaf və tərəqqi hakimiyyətin mövqelərini daha da gücləndirir.
Radikalizm mərəzinə tutulmuş bəzi müxalifət qəzetləri hazırda belə bir cəfəng fikri də zorla ictimai rəyə sırımağa çalışırlar ki, guya mövcud hakimiyyətin dövründə hansısa seçkidə iştirak etmək, qanun çərçivəsində mübarizə aparmaq mümkün deyil. Adətən, belə anormal təbliğat metodlarından terrorçular öz fəaliyyətlərinə "haqq qazandırmaq" üçün istifadə edirlər. Halbuki bu qəzetləri himayə edən partiyaların seçkilərə nə siyasi, nə hüquqi, nə də psixoloji baxımdan hazır olmadığı qabarıq sezilir. Onlar növbəti prezident seçkilərində fəaliyyətlərini dağıdıcılıq planları üzərində qurmağa, ictimai-siyasi vəziyyəti süni şəkildə gərginləşdirməyə və ölkənin beynəlxalq nüfuzuna xələl gətirməyə çalışırlar. "Məqsəd hərəkətə haqq qazandırır" prinsipindən çıxış edən bu "qəzetlər" siyasi mübarizədə terrora dolayısı ilə haqq qazandırmaqdan belə, çəkinmirlər.
Siyasi mübarizədə polemika mədəniyyəti son dərəcə vacib keyfiyyətlərdən sayılır. Bu gün ən müxtəlif mövzular barədə sivil polemikaya girməyi, ölkənin davamlı inkişafı, cəmiyyəti maraqlandıran məsələlərlə bağlı əsaslandırılmış fikir irəli sürməyi bacarmayan aqressiv müxalifətin bu neqativ cəhəti həm də onun təsir dairəsində olan qəzetlərdə özünü daha qabarıq büruzə verir. Ağa qara deməyə bir növ vərdişkarda olmuş bu qəzetlər cəmiyyətdə münasibətlərin sivil inkişafına xidmət edən ən mütərəqqi təklif və ideyaları belə, qərəzlə qarşılayır, cılız siyasi maraqlarına uyğun şəkildə şərh etməyə çalışırlar. Əslində, bu həm də aqressiv müxalifətin sivil və demokratik mübarizə imkanlarının məhdudluğu ilə şərtlənir. Onlar istənilən dəyərli təklif və ideyaları ilk gündən kölgə altına salmaq, ona şübhə ilə yanaşmaq, cəmiyyətdə çaşqınlıq yaratmaq kimi köhnə vərdişlərindən əl çəkmək istəmirlər. Böhtan, təhqirlə dolu olan yazıların mətbuat səhifələrində yer almasına mənfi münasibət bildirən dəyərli ziyalıların ünvanına heç bir əsası olmayan ittihamlar yağdırır, beləliklə, cılız, dar təfəkkür sahibi olduqlarını bir daha nümayiş etdirirlər. Azərbaycan cəmiyyətində geniş müzakirə predmetinə çevrilən məsələ ilə bağlı tutarlı arqumentlər gətirmək əvəzinə, yazı müəllifini hədəfə alır, etik normalarla bir araya sığmayan fikirləri öz qəzet səhifələrinə gətirirlər. Bu və digər məqamlar radikal müxalifətin və onun təsir dairəsində olan qəzetlərin siyasi polemika mədəniyyətindən kənar olduğunu bir daha təsdiqləyir.
Qərbdə demokratiyaya yanaşmada onilliklər boyu dəyişməz qalmış bir prinsip mövcuddur: "Sənin azadlığın başqalarının azadlığı başlayan yerdə bitir". Şübhəsiz, informasiya və mətbuat azadlığı da qanunların imkan verdiyi hüquqi çərçivədə tənzimlənir. Hər bir dövlətdə demokratiyanın səviyyəsi söz və mətbuat azadlığının müəyyən olunmuş səviyyəsi ilə ölçülür. KİV-in, jurnalistikanın vəziyyəti, söz və mətbuat azadlığının səviyyəsi demokratiyanın barometridir. Şübhəsiz ki, hər bir hüquq kimi, söz və mətbuat azadlığı da mütləq xarakter daşımır və hüdudsuz da deyil. Kimə məxsus olmasından asılı olmayaraq müəyyən bir qəbildən olan hüquq və azadlıqların hüdudsuzluğu digər qəbildən olan hüquq və azadlıqlarla toqquşaraq, hüquqi dövlətin əsas prinsipləri ilə bir araya sığmayan hüquqi xaosa gətirib çıxara bilər. Hüquq və azadlıqlar hüquqi vəzifələrlə uzlaşdırılmaqla digər qəbildən olan hüquq və azadlıqlarla təmas xətti dəqiq müəyyən edilməlidir ki, heç kim hüdudsuz hüquq və azadlıqlara malik olmasın. Çünki hüdudsuz hüquq və azadlıqlar yalnız digər hüquq və azadlıqların pozulması hesabına reallaşır. Bu hal hüquqi dövlətdə yolverilməzdir. Hüquq və azadlıqların hüquqi vəzifələrlə uzlaşdırılması Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində dünya təcrübəsinə uyğun olaraq sivil formada həll edilib.

KİV nümayəndələrinin fəaliyyətinin nəticəsi olaraq cəmiyyətdə müəyyən bir informasiya mühiti yaranır. Əlbəttə ki, bu informasiya aləminə (mühitinə) məsuliyyətsiz formada hər bir informasiyanı göndərmək olmaz. Bütün ətraf aləm kimi informasiya mühiti də hər bir insanın, bütövlükdə isə cəmiyyətin yaşam mühitidir. Uşaqların tərbiyəsindən tutmuş, hər bir insanın davranşına, əsəb sisteminə təsir edən bu informasya mühiti son nəticədə bütün cəmiyyətdəki siyasi, hüquqi və demokratik ab-havaya təsir edir. Hər kəsin təhlükəsiz, rahat, əsəb sistemini qıcığa məruz qoymayan informasiya mühitində yaşamaq hüququ var. Bu insan hüquq və azadlıqlarından ayrılmazdır və dövlət buna təminat verir. Şübhəsiz ki, bu konkret bir qrupun deyil, cəmiyyətin mənafeyinə uyğundur.

Azərbaycan.- 2007.- 11 dekabr.- S. 6.