Qocayeva A.

Möcüzə yaradan usta Balabəy

Onun milli musiqi alətlərimizə düzdüyü sədəf işinin təkrarı yoxdur

"İnsan əli möcüzələr yaradır" deyənlər yanılmayıblar. Ona da bu istedad irsən atasından keçib. Nadir bacarığa, incə zövqə və həssas duyuma malik bu insan milli musiqi alətlərimizi əsl sənət səviyyəsinə qaldırmaq arzusuyla hər kəsi öz gözəlliyi ilə mat qoya biləcək əvəzsiz nümunələr yaradır. Böyük ustalıqla düzəltdiyi və sədəflə bəzədiyi dahi şəxsiyyətlərin portretləri, böyük şairlərimizin nəsihətamiz beytləri, milli sərvətlərimizi əks etdirən rəsm əsərləri, "Dədə Qorqud" boylarından parçalar, milli ornamentlər olan müxtəlif musiqi alətləri dünyanın bir sıra ölkələrinin muzeylərində, o cümlədən Türkiyə, Rusiya, ABŞ, Hindistan, İngiltərə və digərlərində saxlanılır, nümayiş olunur. Söhbət Bakının Balaxanı qəsəbəsinin sakini, milli musiqi alətlərimizin nadir ustası və onları məharətlə bərpa edən Balabəy Balabəyovdan gedir. Usta Balabəylə aramızdakı tanışlıq körpüsünü onun sənətinin vurğunu, məşhur tarzən, Xalq artisti, professor Ramiz Quliyev yaratdı. Ustanın təkrarsız sənəti ilə bağlı Ramiz müəllimin fikirləri ilə yaxından tanış olmaq məqsədi ilə ona müraciət etdik.

  - Ramiz müəllim, usta Balabəylə tanışlığınız və onun sənəti ilə bağlı fikirlərinizi bilmək istərdik.

- 1988-ci ildə Bakıdakı 16 saylı musiqi məktəbində konsert verirdim. "Çahargah" muğamını ifa edirdim. Birdən tarım şaqqıltıyla ortadan partladı. Bu tar mənə bağışlandığı üçün çox əziz idi. Rəhmətlik Bala həkim incəsənəti, sənətkarı sevən, onlarla daim ünsiyyətdə olan bir adam idi və o, bu əhvalatı eşidərək məni Balaxanıya, usta Balabəyin yanına apardı. İçəri daxil olarkən divarlardan asılmış əsl sənət nümnələri ilə üzləşdim və elə ilk andaca usta Balabəyin sənəti haqqında məndə yüksək təəssürat yarandı. Sınmış tarımı böyük həssaslıqla düzəldib mənə verəndə və sonralar tar düzəltməyi sifariş edəndə onda bir sıra nadir keyfiyyətlər aşkar etdim. Balabəy musiqi alətlərini düzəldərkən onun bütün xüsusiyyətlərinə, yəni hansı ağacdan düzəltmək lazım olduğuna, səsinin gözəl çıxması üçün hansı xırdalıqlar edəcəyinə, alətin ümumi gözəlliyinə və ayrı-ayrı detallarının zərifliyinə, eyni zamanda, onun solomu, orkestrin, yaxud ansamblın tərkibindəmi səslənəcəyinə xüsusi fikir verir.

Azərbaycanda milli musiqi alətlərimizi düzəldən və bərpa edən ustad sənətkarlar çox olub. Balakəndə Aydın, Şuşada Rəcəb, Məzahir, İdris, Göyçədə kimya elmləri doktoru, həm də bacarıqlı usta Pənah Qurbanov, Füzulidə Musa, Bakı Musiqi Akademiyasında Güləli, Təzə bazarın yanında emalatxanası olan Rəşid və başqaları öz zərif işləri ilə sayılıb-seçiliblər. Bakı Musiqi Akademiyasında Azərbaycanın qədim musiqi alətlərinin bərpası və təkmilləşdirilməsi laboratoriyası fəaliyyət göstərir. Onun rəhbəri Məcnun Kərimov unudulmuş, itib-batmış qədim milli musiqi alətlərinin adını və quruluşunu yazılı mənbələrdən tapıb bərpa etməklə tarixi iş görür. Bu vaxta kimi 11 musiqi alətini bərpa edərək Qədim Milli Musiqi alətləri ansamblını yaradıb. O, bu alətlərin konstruktorudur.

Ancaq Balabəyin sənətini bu ustaların hamısı yüksək qiymətləndirir və onun musiqi alətlərinə çox həssaslıqla yanaşmasını xüsusi vurğulayırlar. Doğrudan da, usta Balabəyin sənətinin təkrarı yoxdur.

Balabəyi digər ustalardan fərqləndirən ən mühüm cəhətlərindən biri budur ki, o, milli musiqi alətlərimiz olan tar, kamança, qaval, saz, dəf və digərlərini yüksək zövqlə həm təmir edir, həm yenisini düzəldir, həm də təkrarsız gözəlliklə sədəfə tuta bilir. Onun musiqi alətlərinə düzdüyü sədəf işinin təkrarı yoxdur.

- Ramiz müəllim, usta Balabəy çox güman ki, musiqi alətlərini düzəldərkən hansı ağac növündən istifadə etməyin lazım olduğunu yaxşı bilir?

- Doğrudur, musiqi alətinin gözəl səslənməsi üçün bu, əsas şərtdir? Məsələn, tarı hər ağacdan düzəltməzlər. Yəni tar qoz, fısdıq, qovaq ağacından da düzəldilə bilər. Ancaq əsl tarın çanaq hissəsi yaxşı gün görmüş Qarabağ tut ağacından, qol və kəllə hissələri qoz və ya fısdıq ağacından, aşıqları isə armud ağacından hazırlanmalıdır. Hətta tut ağacının hansı hissəsindən, ustanın bacarığından və mizrabın vurulmasından da çox şey asılıdır. Bütün bunların fövqündə isə onu səsləndirənin ustalığı durur. Tar zaman-zaman ustad tarzənlərin əlində, xüsusilə zəngin muğamlarımızın öz sirlərini bəyan etməsinə gözəl vasitəçi olub.

Balabəyin digər ustalardan üstünlüyü həm də ondadır ki, o, klassik ustalıq nümunələrini qoruyub saxlamaqla yanaşı, özünəməxsus yeniliklər edən, axtarışlar apararaq işə yaradıcı yanaşan bir sənətkardır. Musiqi alətində ifaçıya mane olan nəsə varsa, onu aradan götürməyi bacaran peşəkar insandır.

2006-cı ildə Balabəy mənə böyük ustalıqla düzəldilmiş və üstü yüksək zövqlə bəzənmiş bir tar göstərdi. Əsl sənət əsəri kimi gözəlliyindən heyrətə gəldim. Tarın üzərində dahi Nizaminin portretini, onun "Xəmsə"sindən şəkilləri və nəsihətamiz beytləri sədəflə elə işləyib ki, dünyada ikinci belə sənət əsəri yoxdur. Dünya musiqi alətləri içərisində bu tar mən deyərdim ki, bəşəriyyətin şah əsəridir. Onun haraya veriləcəyi isə başqa söhbətin mövzusudur...

Balabəydə zərgərlik, rəssamlıq və ustalıq sənətləri birləşib və bu bacarıqların sayəsində təkrarsız musiqi alətləri düzəldir, təmir edir və onları sədəflə bəzəyir.

Balabəy Azərbaycanda yeganə ustadır ki, onun düzəltdiyi sənət nümunələri dünya arenasına çıxıb.

YUNESKO-nun xoşməramlı səfiri, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyevanın 2005-ci ildə milli sərvətimiz olan muğamlarımızı bu mötəbər qurum səviyyəsinə qaldırması və "Muğam Mərkəzi"nin yaradılması istiqamətində atdığı addımlar Balabəy kimi sənətkarlarda böyük ruh yüksəkliyi yaratdı.

Balabəy nadir usta olmaqla bərabər, həm də gözəl insan, qayğıkeş ailə başçısı, 3 övlad atasıdır. Övladlarında indidən atalarına məxsus istedad hiss olunmaqdadır.

Balabəyin sənəti daim yaşayacaq və dünya muzeylərini bəzəyəcək.

Ramiz müəllimin usta Balabəy haqqında bu dediklərindən sonra onunla görüşmək marağımız daha da artdı. Təbiətcə sadə, utancaq və özü haqqında o qədər də danışmağı sevməyən usta Balabəydən bir neçə sualımıza cavab ala bildik.

- Usta, bu sənətlə nə vaxtdan məşğul olmağa başlamısınız?

- 1986-cı ildən bu işlə məşğulam. Əvvəllər şəhərin mərkəzində bir emalatxanam da vardı, lakin sonralar Balaxanıda, öz evimdə işləməyə üstünlük verdim.

- Sənətin, sənətkarın xiridarı mərhum prezidentimiz Heydər Əliyevə iki tar bağışlamısınız. Bəlkə onun tarixçəsini danışasınız?

- 1993-cü ildə Heydər Əliyev Fransaya getməmişdən bir gün əvvəl mənim düzəltdiyim və üstündə milli sərvətlərimiz əks olunan tarı ona göstərirlər. O qədər xoşuna gəlir ki, götürüb Fransaya aparır və dostluq rəmzi kimi prezident Mitterana bağışlayır. Elə bu tara görə Fransanın Luvr şəhərindəki muzeylərin birində Azərbaycana aid guşə açılır, milli sərvətimiz olan xalça və həmin tar da oraya qoyulur.

Heydər Əliyevə ikinci tarı isə 1994-cü ildə ad günündə Nizami rayonunda zəhmətkeşlərlə görüşü zamanı bağışlamışdım. Tarın üzərində sədəflə Heydər Əliyevin portretini işləmiş, çox zərif milli naxışlarla bəzəmişdim. Prezident çox heyranlıqla tara baxaraq soruşdu ki, belə nadir bir tar düzəltmisən, bunu çala bilirsən? "Bəli" cavabını verdim. Dedi ki, "Bir çal görüm". "Şur" muğamının "Maye" hissəsindən bir parça ifa etdim, təşəkkür etdi. Çox güman ki, həmin tar Heydər Əliyevə məxsus hansısa bir muzeydə saxlanılır.

- Usta, tanınmış ifaçılardan kimlərə milli musiqi alətləri düzəltmiş, onlara sədəf düzmüş və ya təmir etmisiniz?

- Hal-hazırda ekranda gördüyünüz və sədəfə tutulmuş musiqi alətlərinin əksəriyyəti mənim işimdir. Elə Ramiz müəllimin və oğlu Əyyubun da tarlarını mən düzəltmiş və sədəflə bəzəmişəm. Ramiz müəllimin tarını düzəldəndən sonra çox sənətkar yanıma gələrək deyir ki, bizə də Ramiz müəllimin tarından düzəlt. Elə bilirlər ki, tarı yaxşı düzəltməklədir, daha demirlər ki, əsas şərt tarı yaxşı çalmaqdadır.

2000-ci ildə Bakıda keçirilən "Xalq yaradıcılığı" müsabiqəsində iştirak edərək 1-ci yeri tutmuş və "Diplom"a layiq görülmüşəm. O müsabiqə üçün saz düzəldərək üzərində sədəflə "Dədə Qorqud" boylarından parçalar işləmişdim. Həmin saz hazırda Türkiyə muzeylərinin birində saxlanılır.

- Hazırda nə üzərində işləyirsiniz?

- Üzərində dahi Nizaminin "Xəmsə"sindən şəkillər və nəsihətamiz beytlər olan kamança aləti üzərində işləyirəm. Bunun da haraya veriləcəyi sonranın mövzusudur.

- Qollarınız yorulmasın, usta.

Kaspi.- 2007.- 22 fevral.- S. 16.