Şeyxov Y.

Qranitdə donan musiqi

Bu il sovet dövrünün ən nüfuzlu mükafatlar laureatı, Xalq rəssamı, heykəltəraş Tokay Məmmədovun 80 yaşı tamam olur. Onun yaradıcılıq bioqrafiyasının böyük hissəsi sovet dönəminə təsadüf edib. Azərbaycanlı sənətçilərdən SSRİ Rəssamlıq Akademiyasına bir neçə şəxs iizv olub ki, onlardan biri də Tokay Məmmədovdur. O, bir neçə il əvvəl Şöhrət ordeni ilə təltif edilib və bu onun xidmətlərinin müstəqil Azərbaycanda da tanınması idi. Onun yaratdığı Hacıbəyovun, Füzulinin, Nəsiminin, Əzizbəyovun, Qarayevin möhtəşəm heykəlləri bakılılara yaxşı tanışdır. Bu il Tokay Məmmədov hələ ki çox az adamın görmək xoşbəxtliyinə nail olduğu növbəti işini tamamlayıb. Həmin əsəri görən büfün sənət xiridarlarına ancaq həsəd aparmaq olar...

Qədim çin fəlsəfəsi Dzen məktəbinin nümayəndələri hesab edirdilər ki, şəkil çəkmək üçün yox, onu görmək üçün rəssam olmaq lazımdır. Həyatının, az qala, yetmiş ilini yaradıcılığa həsr etmiş bir insanın emosional yaddaşının zəngin, həyat sınağından keçmiş, şüurun dərinliklərində gizlənmiş hisslər, xatirələr, obrazlar, həssas təsvirlərlə nə qədər dolu olduğunu yalnız təsəvvür etmək mümkündür.

İdeya cücərməyə başlayanda, gələcək işi "görmək", nəhəng yaşam ehtiyatından vacib detalları seçmək, bir-biri ilə bağlı olan və ya olmayan nəyinsə hissələrini toplamaq lazım gələndə... Bütün bunlar Tokay Məmmədovun əllərinin zəhməti hesabına canlanır.

Sən nəyi və necə demək istəyirsən - bunu dərk etmək lazım gələndə...

İncəsənətin bütün növlərində olduğu kimi heykəltəraşlıqda da paralel iki istiqamət mövcuddur və inkişaf edir - onlardan biri reallığın maksimal dəqiq əksinə can atır. İkinci istiqamətin məqsədı başqadır -şərtilik. Fərqli sənətkarlar, o cümlədən seçdiyi istiqamətdə yaradıcılığının ən yüksək zirvəsinə çatanlar öz sənətlərini yaratmaqda davam edirlər.

Yalnız o sənətkarlar qeyri-adi nəticələrə nail olur ki, onların sənətlərini "burada realdır, orada şərtilik" deyə dəqiq kateqoriyalara, sərhədlərə ayırmaq qeyri mümkündür.

Sənətkar öz ustalığı sayəsində tamaşaçının şüuruna daxil olanda və bizim ətraf aləmə baxış bucağımızı dəyişməyi bacaranda sənətkarın emosional təsirinin altına düşmüş və onun istedadı ilə idarə olunan bizlər dünyanın təhrif olunmuş gerçəkliyini özümünzünkü kimi qəbul edirik. Biz dünyaya ustadın gözü ilə baxmağa başlayırıq!

Tokay Məmmədov...

"Motsart. Rekviem"...

Təbii ölçülərdən bir qədər böyük olan kiçik büst. İnsan hisslərinin ən gərgin anında sənətkar portreti... Çırpınan sinəyə söykənmiş lələk, qəribə şəkildə başdan aşırılmış əl, oynaq şəkildə sinəyə tökülmüş dik yaxalığın qatları... Görəsən bu, daş gözlərə qığılcım saçdırmaq necə mümkün olub?

Onlarda nə qədər hiss var...

Bu ölü materialda qəlbin həyəcanlarını, hətta ümidsizliyini axıtmaq necə alınıb?

Daşı canlandırmaq üçün nə qədər enerji, hiss, məharət sərf etmək lazımdır?

Bəs bır qədər çətinliklə yonulinuş məzmunu yeganə mümkün formaya necə yerləşdirməli?

Əsərin effekti insanı məftun edir. Bu mükəmməl möcüzənin, ustadın daşlara öz hisslərini ötürmək məharətinin qarşısında donub qalırsan. Dillə demək mümkün deyil!

Hətta, ən mürəkkəb kompüter poliqrafiyasının köməyi ilə hazırlanmış reproduksiya belə, Tokay Məmmədovun "Rekviem"inin səs çalarlarını çatdırmaq iqtidarında deyil.

O, məhz səslənir, hərçənd musiqi və heykəltaraşlıq arasında birbaşa paralellər tapmaq çətindir. Portretin hər bir hissəciyi bünövrənin əsasında dayanan dərin ehtiras haqqında danışır.

Bu həllin tapılmasına məhz musiqi təkan verib. Və əsərin mövzusu nəhəng musiqili ideyadan keçərək "ətə-cana" dolur... Əlbəttə, ənənəvi giriş, mövzunun inkişafı, kuliminasiya və finalı olmadan... Əsərin özünəməxsusluğu da bundadır - o kuliminasiyada donub.

Əsərə bir dəfə baxan kimi təlatümlü akkord, güclü hisslər axını ilə üzbə-üz qalırsan. Bu həm başlanğıcdır, həm də son!

Sanki "Rekviem"i yaratmış Motsartın dünya görüşü heykəltəraşın dünyagörüşünə çevrilir. Ancaq Tokay Məmmədov Volfhanq Amadeyin qədim reproduksiyalardan bizə tanış simasına necə də amansızdır. Hətta, heç vaxt bu repraduksiyaları görməyənlər də son zamanlar onlarla şokoladların zərli kağızlarında tanış olmaq imkanı qazanıblar. Onların hər birində başı pudralı parik, qızılı parıltı saçan dahi avstriyalı təsvir olunub. Ehtimal ki, onları Motsartın arxada qalmış 250 illik yubileyi münasibəti ilə istehsal etmişdilər.

Bir neçə gün ərzində mən emalatxanada Tokay müəllimin öz işinin yanından gah laqeydcəsinə keçdiyini, gah da bir an dayanaraq, onu başdan ayağa süzdüyünü və əli ilə müəyyən bir hissəyə toxunduğunu müşahidə etdim. O hərdən təsir gücünü artırmaq üçün əsərin fonunu, səhəri gün isə onun yerini dəyişirdi.

Hərdən də "Motsart" toz basmış halda üzü divara dayanırdı. Görünür sənətkarla əsər arasında kənar gözlə görünməsi mümkün olmayan intimlik mövcuddur. Bəzən isə mənəvi yaxınlıq yaradıcı həzz anları küskünlüklə əvəz olunur. Kədərli hallar da baş verir...

O gecələr emalatxanada qazı söndürmürdü. Ola bilsin ki, bunu hansısa müəyyən texniki məqsədlərlə edirdi. Amma mənə nədənsə sənətkarın 2007-ci ilin fevral gecələrində “Motsart”ı soyuqdan qorumaq məqsədi ilə bağlı düşüncələri daha xoş gəlir.

"Rekviem"in faciəvi gücü ustadın yaradıcılığında sanki yeni mərhələnin başlanğıcı oldu. Təltif olunmuş, hamı tərəfindən qəbul olunmuş məşhurluq gətirmiş hər şey arxadadır. İrəlidə isə ancaq cəsarətli və azad yaradıcılıq...

Onun şahə qalxdığı anda dondurulmuş, emalatxananın yarısını tutan, atın üzərində, göyə qaldırılmış qılıncı ilə ağappaq buludlaradək ucalan "Koroğlu" abidəsinin modeli sanki hamının sərvətinə çevrilmək üçün onun sərhədlərindən kənara can atır.

Tokay Məmmədov üçün öz yubileyi onu təqvimdəki qeyddən, gündəlik vacib işlərdən ayıran adi bir məfhumdur. Onun kafedrası, tələbələri, magistrantları və öz yaradıcılıq planları var. Çox enerjili və həyat sevərdir. Taxta stolu döyəcləyirəm və bu sətirləri oxuyanda hər kəsdən bunu təkrarlamasını xahiş edirəm.

Ustada can sağlığı və uzun yaradıcılıq illəri arzulayırıq. Və bu qədim inancı da ora əlavə edirik.

Mədəniyyət.- 2007.- 13 iyul.- S. 3.