Məhərrəmova T.

Yaradıcı insanın həyatı bir utopiyadır

Yavər Rzayev, reyissor: "İndi məni düzgün başa düşmədilər"

Tanınmış kinoreyissor Yavər Rzayev bu günlərdə "Yeni dalğa" Prodüser Mərkəzindən uzaqlaşıb. Reyissorun öz layihəsi əsasında yaradılan və Azərbaycanda ilk prodüser mərkəzi olan "Yeni dalğa" Yavər Rzayevin mərkəzin bədii rəhbər olduğu 5 il müddətində bir sıra uğurlara imza atıb. Öz işində əsasən istedadlı gənclərlə işbirliyinə üstünlük verən prodüser mərkəzinin istehsal etdiyi filmlər bir sıra beynəlxalq mükafatlar qazanıb.

Reyissor bizimlə söhbətində prodüser mərkəzindən uzaqlaşdığını təsdiq edərək, bunu kollektivdə yaranan anlaşılmazlıqla əlaqələndirdi:

- Beş il idi ki, "Yeni dalğa" Prodüser Mərkəzində çalışırdım. Bu mərkəz Azərbaycanda ilk prodüser mərkəzidir. Onun əsasını peşəkarlar qoyub. Mən bu mərkəzin bədii rəhbəri olmuşam. İşə gəncləri, peşəkarları cəlb edirik. İndi isə məni düzgün başa düşmədilər. Elə bir vəziyyətə saldılar ki, özüm uzaqlaşmalı oldum. Bundan sonra "Vilvet" dizayn qrupu ilə işləyəcəyəm və bütün layihələrimi də yeni studiyada həyata keçirəcəyəm.

- Siz Moskvada Kinematoqrafiya İnstitutunu bitirmisiniz. O zaman yaranan ideyalarınızı Bakıya qayıdandan sonra gerçəkləşdirə bilmisinizmi?

- Çox təəssüflər olsun ki, o ideyaların çox cüzi bir hissəsini həyata keçirə bilmişəm.

- Digər ideyalarınızı həyata keçirə bilməməkdə maneə yalnız maliyyə sarıdan olub?

- Maliyyə sarıdan da olub. Ancaq onlar köhnə tarixlərdir. O vaxtın məmurları da düzgün siyasət aparmayıblar. Onlarla həmişə çəkişmələrdə olmuşam. Həmişə mənə qeyri-obyektiv yanaşma olub. O vaxt "Sarı gəlin"i çəkməyə qoymayanda mənim üçün 9 senzura komissiyası yaranmışdı. "Bunu eləmə, onu eləmə, bu olmaz, o olmaz" və s. Mən bu maneələri çətinliklə də olsa dəf elədim.

- Kinoşünas Ayaz Salayev müsahibələrini birində: "Mən müharibədə olmadığım üçün müharibədən film çəkə bilmərəm" - deyib. "Sarı gəlin" Qarabağ müharibəsinin yaratdığı faciələrdən danışır. Mən bilən, siz də müharibədə olmamısınız, ancaq festivallardan mükafatsız qayıtmayan belə bir film çəkmisiniz.

- Bu, Ayaz Salayevin, yəni kinoşünas fikridir. Digər tərəfdən, deyə bilərəm ki, müharibə haqqında çəkilən ən gözəl filmlər məhz davanı görməyən reyissorların çəkdikləri filmlər olub. Bir var ki, mən gedib davanı görüm, bir də var şəxsi fantaziyamda yaradım. Onsuz da televiziyada hər gün davalı filmlər, ayrı-ayrı müharibə gedən ölkələrdə hadisələrdən bəhs edən kadrlar görürük. Bəlkə mən davada iştirak eləsəydim, heç bu filmi çəkə bilməzdim. Mən davaya getmək istəyirdim, dostlarım qoymurdu. "Sənin yerin ora deyil" - deyirdilər. Yaxşı ki, "Sarı gəlin"i müharibəni görməmiş çəkdim. Yoxsa belə alınmazdı.

- Anapa festivalında keçirilən mətbuat konfransında: "Bir mahnı hansı xalqın dilində daha çox oxunursa, o xalqa məxsusdur" - demisiniz. Həmçinin filmin indiyə qədər gəzdiyi bütün ölkələrdə "Sarı gəlin" anotasiyada Azərbaycanın qədim el musiqisi kimi təqdim edilir. Bizdə isə bir qədər əks proses gedir. Yəni bu mahnı bizdə az oxunur.

- Mən bu sözü deyəndə sizin sualınıza hesab götürmürdüm. "Sarı gəlin" heç o qədər oxunmurdu. Hərdənbir köhnə variantlarda oxuyurdular. Repçilər bir az müasir formada oxuyurdu. Onların musiqiləri də filmdən sonra meydana çıxdı. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyində və başqa yerlərdə "Sarı gəlin" bizimdir" deyir, bunu sübut etmək istəyirdilər. Mənsə bunu sübut elədim. Filmin reyissoru, bəstəkarı, aktyorları, "Sarı gəlin" surətini oynayan aktrisa - hamısı azərbaycanlı idi. Ermənilər bu fakta məəttəl qalmışdılar. Bəs bu sual niyə yarandı? Bu sualı Moskvadan ermənipərəst bir yurnalist verdi. Mən də siz deyən cavabı verdim.

- Eşitmişəm ki, filmin başı çox müsibətlər çəkib. Siz bu filmi düz 6 ilə çəkib qurtarmısınız. Film hətta bir neçə dəfə real "dondurulma" təhlükəsiylə üz-üzə qalıb. Karlovı-Varı festivalının nəticələrini açıqlayan sənəddə maraqlı bir dərkənar da olub: "Sarı gəlin" filmi (maraq çəkəsi bir iş: az qala "yeraltı" şəraitdə çəkilmiş film) - kimi qiymətləndirilib. Bu maraqlı dərkənar sizin qarşılaşdığınız senzuralarla bağlı idi?

- Mən çəkilişə başlayanda məmurların başıma hansı oyun gətirəcəyini təxminən bilirdim. Bilirdim ki, onlar bunu başa düşmürlər. Aralarında başa düşənlər vardısa, nədənsə paxıllıqdan və ya hansı səbəbdənsə onlar da istəmirdilər. Mənim üstümə o adamlar düşmüşdülər ki, onların erməni dostları, bəlkə erməni qohumları da vardı. Bu, dəhşət idi. Mən öz fikirlərimi yeritmək, onları anlatmaq üçün məcbur qalıb ssenaridə bir şey yazırdım, ancaq başqa şey çəkirdim. Orda çox maraqlı bir hadisə oldu. Filmin bir hissəsi çəkiləndən sonra "baxaq" dedilər. Ümumiyyətlə, nə çəkirdimsə, baxırdılar. Qoymurdular ki, bütün filmi qurtarım. Filmdə azərbaycanlı qızın zorlanma səhnəsini çəkib-çəkməmək haqqında çox düşünürdüm. Bir az da mentalitet məsələsi mənə mane olurdu. Ancaq bu problemə baxmağı bacardım. Bu epizod çəkiləndən sonra mənim üstümə düşdülər. "Necə yəni azərbaycanlı qızı zorlayırlar?" Dedim ki, axı onu erməni zorlayır. Mən həmin səhnəni bir az sadələşdirib simvolik şəkildə verdim. Həmin məqamda musiqimiz səslənir, Habil çalır... Yəni bizim mənəviyyatımızı, tariximizi zorlayırlar. Dedilər ki, gərək bir şey fikirləşək: bu qız yaşaya bilməz, o, gərək özünü öldürsün. Belə bir epizod çəkdim - qız özünə qəsd edir. Əslində, bu epizod özümün də xoşuma gəlmirdi. Təsadüfən yanıma cavan bir yurnalist gəldi. O, filmə baxandan sonra mənə irad tutub çox ağıllı söz dedi: "Bu qədər belə bədbəxt adam var. Siz onların hamısını intihara çağırırsınız?" Bu fikir doğrudan beynimə batdı. Onlara dedim ki, görün gənc və ağıllı qız nə qədər doğru söz söylədi. Bundan sonra həmin epizodu çıxardım.

- "Sarı gəlin" kifayət qədər uğur qazandı. Anapa festivalında mükafat aldı. Karlovı-Varıda "Filip-Morris"in ənənəvi "Azadlıq" mükafatının sahibi oldu. Bu uğurlar öz doğma vətəninizdə də eyni əks-sədanı yaratdımı?

- Yoox... yox... mənim nə titulum, nə başqa bir şeyim var. Ancaq filmlərimdir. Bircə dənə də mükafatsız film yoxdur. Burda inanmırdılar ki, mən filmi çəkə bilərəm. Daha doğrusu, inanmaq istəmirdilər. İndi sözün düzü, mən o hadisələri yaddan çıxarmaq istəyirəm. Başqa layihə üzərində işləmək fikrim var.

- "Həcc" ssenarisi əsasında çəkəcəyiniz filmin taleyi necə oldu?

- Bu ssenarini reallaşdırmaq üçün maliyyə lazımdır. Bununla bağlı etdiyim müraciətlərimə cavab gözləyirəm.

- Hansı filmlər milli sayıla bilər?

- Bu, çox mürəkkəb sualdır. Bunun cavabını mütləq bizim reyissorlarımız tapmalıdır. Bu formula tapılmalıdır: milli kino Azərbaycan haqqında təsəvvür yaradan bir şeydir, yoxsa Qərbdən gələn bir azərbaycanlının çəkdiyi filmə milli kino demək olar? Millilik kinoda çox vacibdir. Bizdə bu həll olunmayıb. Heç bu haqda söhbətlər də eşitmirəm. Mən hesab edirəm ki, İranda olan münasibət nəhayət, Azərbaycanda olmalıdır. Bu, çox çətindir. Mən bura gələn uşaqlara da başa salıram ki, sizdən kimsə kinoya Füzuli poeziyasının ekvivalentini gətirsə, hesab edin ki, tarixə düşmüsünüz. Biz də gərək ora gəlib çıxaq. Millilik baxımından bu gərək bizdə olsun. Amma olmur...

- Müsəlman ölkələrinə həmişə bir növ "geridə qalmış" damğası vurulub. Siz İran kinosunun inkişafından danışdınız. Belə başa düşürəm ki, əgər belə inkişaf davam edərsə, daha Qərbə boylanmağımıza ehtiyac qalmaz?

- Düz deyirsiniz, hamı müsəlman ölkələrinə belə yanaşıb. Bu kompleks islam mədəniyyətindən çıxmalıdır. Həmin kameralar orda da var, burda da. Düzdür, ərəb dünyası çox güclüdür. Çox təəssüflər olsun ki, islam ekstremistləri pulu raketə, başqa texnologiyalara verirlər. Ancaq gərək sənətə də yaxın getsinlər. Hələ ki, mən bunu hiss eləmirəm. Çox təəssüf! Bizim bir-iki dəfə söhbətimiz də olub. Onlar "bizə avtomat lazımdır" deyiblər. Davanı cürbəcür aparmaq olar. Yadımdadır ki, 91-ci ildə Aşqabadda "Fövqəldünya" yer götürəndə operator Niyazi Abbasov yanımda durmuşdu. Çox nadir hallarda yüri açıq-açığına öz rəğbətini bildirir. Film onlara o qədər təsir eləmişdi ki, qadınlar ağlayırdı. Azərbaycanda o hadisələr də təzə başlamışdı. Dedim ki, "Nizami, yaxşı ki, sən bir erməni əsgəri öldürdün". Yəni belə də dava eləmək olar. Gedib müharibədə öldürənlər də var.

- Deyə bilərsinizmi, sizi kino çəkməyə nə vadar edir? Ona görə ki, bu yalnız sizin işinizdir?

- Yox... Mən bu sualı hər gün özümə verirəm. Gündə də buna cavab verirəm. Yurnalistlər hərdən məndən soruşurlar ki, nəyə görə siz reyissor oldunuz. Deyirəm, ona görə ki, mən yazıram, amma yazıçı deyiləm. Mən musiqini eşidirəm, amma bəstəkar deyiləm. Mən şəkil çəkirəm, amma rəssam deyiləm. Mən reyissoram, ancaq burda nəsə edə bilərəm.

- Fransız reyissoru Alen Reno: "Mən kinoda özümü ovçu kimi hiss edirəm. Çünki başqa reyissorların yaradıcılığından nəsə oğurlayıram və bunu utanmadan etiraf edirəm" - deyib. Siz necə, başqa reyissorlardan qidalanırsınızmı?

- Məncə, Alen Reno bu sözü bir az zarafatla deyib. O, çox maraqlı bir reyissordur. Ancaq onun sözündə hansısa həqiqətlər var. Qidalanmaq sözünə gələndə mən ədəbiyyatdan, poeziyadan, fəlsəfədən və musiqimizdən qidalanıram. Kinodan ona görə qidalanmıram ki, nəyisə təzədən düzəltmək istəmirəm. İncəsənət forma və məzmunun arasında olan mübahisələrdir. İran kinosu da bunu təsdiq edir ki, forma keçdi. Əsas məzmundur. Xristian incəsənətində indi məzmun rol oynamır. Ona görə onlar islamdan da, buddizimdən də qidalanırlar. Amerika filmlərinə baxandan sonra tamaşaçı ilə ekran arasında olan münasibət zaldan çıxana qədər davam edir. Effektlər, mənzərələr, maşınların partlaması, gözəl kişi və qadınlar - bu forma və məzmunu harmonik şəkildə eləmək çox çətindir.

- Sizcə həyata keçib-keçməyəcəyini bilmədən yaradıcı adamın xəyallar qurmasına ehtiyac varmı?

- Mən bunu başqa cür deyərdim: yaradıcı insanın həyatı bir utopiyadır. Dünyada heç bir alim, sənətçi yoxdur ki, öz işindən bəhrələnsin. Moskvada müəllimim deyib ki, "hər bir dahi əsər - ən azı yüz il sonra deməkdir". Yəni Van Qoq zamanında bir əsərini də sata bilmədi. Ancaq 3-4 il bundan qabaq onun əsəri 38 milyon dollara satıldı. Görün, bu nə deməkdir! Nitşe deyən dəyərlərin qiymətləndirilməsi zamanı gəlir.

- Siz də ümid edirsiniz ki, dəyərləndirilməyən ideyalarınız zamanı gələndə qiymətini alacaq?

- Məni professionallar tanıyır. Özüm haqqında çox danışmaq istəməzdim. Məni həmişə üç şey saxlayıb: klassiklərin ədəbiyyatı, poeziyası və muğam. Məncə, muğamımızı hələ dünyada yaxşı təqdim eləməyiblər. İstərdim ki, bizim istedadımız istər siyasətdə, istərsə də sənətdə eyni dərəcədə inkişaf eləsin. İnanıram ki, belə də olacaq!

- Bu həftə Kino Günü qeyd olunur. Hansı hisslərlə qeyd edəcəksiniz?

- Azərbaycanın Kino Gününü bayram etməyə haqqı var. Çünki hər şeydən əvvəl tariximiz, kinolarımız var. Kinoya pul ayrılır, ssenarilər seçilir, prodüser mərkəzlərində yüksək səviyyəli prodüserlər çalışır. Düzdür, müəyyyən adamlara maneələr də var. Ancaq istedadlı adam çətinliklə də olsa maneəni dəf edərək, istədiyinə nail olmağı bacarır.

Kaspi.-2007.-31 iyul.- S. 16.