Məhərrəmova T.

Üzeyir bəyin ümidlərini qıran sevimli tələbəsi

Ruqiyyə Rzayeva: "O dahi insana qulaq asmamaqla çox şeyi itirdim"

"Üzeyir bəy olmasaydı, mən də olmazdım..." İndi çoxları bu sözləri özünün yaradıcılıq epiqrafı sayır. Bu dəyərli fikri Üzeyir bəyin tələbələrinin - zəmanəmizin görkəmli sənətkarları - Hacı Xanməmmədovun, Ədilə Hüseynzadənin, Şəfiqə Axundovanın, Ruqiyyə Rzayevanın dilindən eşitmişəm və təəccüblənməmişəm. Ona görə təəccüblənməmişəm ki, müxtəlif yazılı mənbələr və Üzeyir bəylə təmasda olan, əfsuslar ki, hal-hazırda barmaqla sayılacaq insanların xatirələri sayəsində bu dahi insanın həyat və yaradıcılıq yoluna yaxından bələd olmuşam.

Üzeyir Hacıbəyovun ilk və bəlkə də ən sevimli tələbəsi, ömrünün 91-ci ilini yaşayan Ruqiyyə Rzayeva dahi bəstəkarla yaradıcılıq ünsiyyətində olduğu illəri həyatının ən mənalı dövrü adlandırır.

- Oxumağa həvəsim lap uşaq yaşlarımda yaranmışdı. 5 yaşım olanda "məni məktəbə aparın", - deyə üç gün dayanmadan ağladım. Keçmiş Kamo (indiki S.Rəhimov) küçəsində yaşayırdıq. Nəhayət, nənəm atama dedi ki, sən Allah, bu uşağı apar məktəbə, ağlamaqdan özünü də həlak elədi, bizi də. Məktəbi görüb, onsuz da qorxub qaçacaq. Atam da məni məktəbə gətirdi. Məktəbin direktoru Rəhilə Terequlova atamı yaxşı tanıyırdı. Atam onların mühasibat işlərini görürdü. Rəhilə xanım bizi görən kimi: "Xeyir olsun?" - deyə soruşdu. Atam məsələni ona danışanda, - "Axı bu körpədir", - deyə başıma tumar çəkdi. Mən bu sözü eşidən kimi daha da bərkdən ağlamağa başladım. Atam ona yalandan qaş-göz edəndə o, başa düşdü və müəllimlərdən Ruqiyyə xanım adlı birini çağırıb - "Apar bu uşağı birinci sinfə qoy", - dedi. Ruqiyyə xanım qız məktəbində dərs deyən ilk müəllimlərdən idi. Sinifdə 17-18 və 8-11 yaşlı qızlar oturmuşdu. O vaxt qızları oxumağa qoymurdular. Rəhilə xanım evbəev gəzərək qızları məktəbə cəlb edirdi. Bizə Mələknisa Qafarova dərs deməyə başladı. O, bir-bir sinifdə olan əşyaları sadaladı. Sonra da, - "Kim mən deyənləri təkrarlaya bilər?", - deyə soruşanda hamı başını aşağı saldı. Qızların çoxu utanırmış kimi əllərini üzlərinə tutdular. Mən əlimi qaldıranda sinifdən gülüşmə qopdu. Onların güldüyünü görüb yenidən ağlamağa başladım. Müəllimə mənə yaxınlaşıb əlini başıma qoydu: "Ağlama, sən hamıdan ağıllısan. Heç kəs cavab verə bilmədi, sən isə deyəcəksən, dur görüm ayağa, mənim dediklərimi sadala". Ayağa qalxıb müəllim deyənləri əzbərdən təkrar elədim. Müəllim və şagirdlər məəttəl qaldılar. O gündən məktəbi buraxmadım. Qarda, yağışda, soyuq və şaxtalı havalarda da məktəbdən qalmadım. Soyuq havalarda bacım Ağabacı dərsə getmirdi. Məni isə evdə saxlaya bilmirdilər. Beləcə, məktəbi başa vurdum.

- Elə çətin bir dövrdə, qızların hələm-hələm sənət aləminə gələ bilmədiyi vaxtda, necə oldu ki, musiqini seçdiniz?

- Biz İçərişəhərdə yaşayırdıq. Babam Mirzə Fərəc Əhməd Bakıxanovun anası ilə toylara gedir və nağara çalırdı. Sonra babam tar çalmağa başladı. Babam İrana gedərək muğamları öyrənib qayıtdı. Onu Orta Asiya, Şimali Qafqaz və İran toylarına çağırırdılar. Xüsusən İranda Mirzə Fərəcsiz toy eləmirdilər. Babamın çox şagirdi vardı. Ancaq o, ən çox Mirzə Mansuru sevirdi. Babam bütün muğamları özü bildiyi kimi onlara öyrətdi və ilk dəfə Mirzə Mansurun əlinə tar verdi. Babamın bəstəkarlıq qabiliyyəti də vardı. O, gözümün qabağında "Bənövşə" rəqs havasını bəstələyib. Babam bundan qabaq da adını bilmədiyim oyun havaları bəstələyib.

Mirzə Fərəc dünyasını dəyişən ərəfədə atamı çağırıb musiqi ilə məşğul olmamasını tapşırmışdı. Atam mühasib olsa da, Balaxanıda və başqa kəndlərdə dərnəklərdə müəllimlik edirdi. Babam atama deyirdi ki, mühasibsən, elə mühasibliyini də elə. Atam isə çalıb-oxumağı sevən, xoşqılıq adam idi. O, ömrünün axırına qədər tarını yerə qoymadı.

1975-ci il idi. Bir gün televizorda tar konserti gedirmiş. Atam da televizorun qabağında oturub çalmağa başlayır. Kiçik bacım Aliyə də evdə imiş. Atam o qədər çalır ki, bu gərginlikdən insult olur. O, bir il belə yaşadıqdan sonra vəfat etdi.

Üzeyir bəy babamla çox yaxın idi. O, babamı Konservatoriyada muğam dərsləri aparmağa çağırmışdı. Atam da operanın orkestrində çalırdı. Demək olar ki, bütün ailəmiz musiqi ilə məşğul idi. Bir gün Üzeyir atama: "Qızları yanıma gətir, mən Konservatoriyanın nəzdində xalq musiqisi şöbəsi açmaq istəyirəm. Ancaq 3-4 nəfər oğlan yığılıb. Bircə nəfər də qız yoxdur. Hətta qohum-qardaş da qızını vermir. Kimə deyirəmsə, "qız nədir, çalıb-oxumaq nədir?" cavabını verir. Sən qızlarını gətir, mən onları qəbul edim. Onları görüb həvəsə düşənlər çox olacaq".

Səhəri gün atam bizi məktəbə gətirdi. Üzeyir bəy, Mirzə Mansur, tarçalan Ağası Məşədibəyov və başqa sənətkarlar oturmuşdu. Biz kiçik zalda səhnəyə çıxıb çaldıq. Ağabacı tarda "Kürdi-Şahnaz", "Bayatı-Şiraz"ı çaldı. Üzeyir bəy, "Sən çal, qoy Ruqiyyə oxusun", - deyə atama müraciət elədi. Atam çaldı, mən "Aman ovçu, vurma məni" mahnısını oxudum. O vaxtlar təzə səslənən bu mahnı Üzeyir bəyin xoşuna gəldi. Daha sonra "Kürdi Şahnaz"ı oxuyub lap zilə çıxdım. Məni vokal sinfinə götürdülər. Ağabacını isə Mirzə Mansurun tar sinfinə verdilər. Beləcə Ağabacı ilə mən musiqi aləminə daxil olduq. Sinifdə bizdən başqa qız yox idi. Üzeyir bəy bizə musiqi nəzəriyyəsindən dərs verirdi. Sinifdə 6-7 uşaq idik. Bir dəfə müəllimlərdən biri məni oxutduranda yaşımı soruşdu. Deyəndə ki, 16 yaşım var, əlimdən tutub Üzeyir bəyin yanına apardı, "bu, çox kiçikdir, səs telləri korlana bilər", - dedi. Mənə isə, - "nə vaxt 19 yaşın olar, onda oxumağa gələrsən", - söylədi. Məni tar sinfinə keçirdilər. Mən də Mirzə Mansurdan dərs almağa başladım. Az sonra kamança sinfi açıldı. Asatur Sarkisov orkestrdə yaxşı kamançaçalan sayılırdı. O, hətta üçlüklə babamla toylara da gedirdi. O mənə muğamdan, Qılman Salahov və Üzeyir bəy notdan dərs keçdi.

- Siz Moskvada ilk Azərbaycan mədəniyyəti ongünlüyünün iştirakçısı olmusunuz. Tarixə çevrilən o günlər yaddaşınızda necə qalıb?

- 1938-ci ildə Moskvada birinci dekada keçirildi. Dekadaya demək olar ki, iki il qabaqdan hazırlıq gedirdi. Çünki ansambllarda çalanlar yox idi. Onları tapmaq üçün Üzeyir bəy çox əziyyət çəkdi. O, rayonlara adamlar göndərirdi. Beləcə, Üzeyir bəy çox çətinliklə dekadaya hazırlıq gördü. Dahi bəstəkarın "Arşın mal alan"ı da dekadaya getməli idi. Ovanesyan Üzeyir bəyin birinci düşməni idi. O, hətta Mir Cəfər Bağırovun yanına qədər gedib çıxdı ki, filarmoniyadakı orkestri dekadaya gedirsə, Üzeyir bəyin orkestr nəyə lazımdır? Üzeyir bəyin təşkil elədiyi xalq çalğı alətləri orkestri notla idi. Biz radioda konsertlər verirdik. "Arşın mal alan"ı da bizim orkestr çalırdı. Üzeyir bəy deyirdi: "Mən onu göstərmək istəyirəm ki, bizim milli alətlərimiz o qədər yüksəlib ki, Qərb musiqi alətlərini belə əvəz edə bilir". Ovanesyan istəyirdi Moskvada elə bilsinlər ki, Azərbaycanda təkcə bir orkestr fəaliyyət göstərir, onu da erməni təşkil edib.

M.C.Bağırov bizi dekadadan qabaq yığıb böyük bir məruzə oxudu. Mən onun bildiklərinə məəttəl qalmışdım - incəsənətin bütün sahələri haqqında ətraflı danışırdı. Səhəri gün bizi yola salmaq üçün vağzalda çox gözəl hazırlıq görülmüşdü. Hər yerə xalçalar döşənmişdi. Bizimçün üstündə "Dekada" yazılan ayrıca vaqonlar ayrılmışdı. 800 nəfər dekada iştirakçısı həmin vaqonlarda yerləşdirildi.

Dekada günləri heç vaxt yadımdan çıxmır. Azərbaycan mədəniyyət ongünlüyü bütün dünyaya səs salmışdı. "Arşın mal alan"ı iki dəfə Kremlin Sütunlu salonunda, bir dəfə də xahişlə Böyük Teatrda oynadıq. Tamaşa çox böyük müvəffəqiyyət qazandı. Stalin iki dəfə baxmağa gəldi. Bizə çox böyük hörmət elədilər. Stalinlə bir süfrədə oturduq. 38-ci il dekadasını Azərbaycan üçün musiqi inqilabı saymaq olar. Bizi Moskva küçələrində görənlər barmaqla göstərirdilər.

Dekadanın müvəffəqiyyəti barədə bütün qəzetlər yazırdı.

- Dekadadan sonra sizə münasibət necə, dəyişdimi?

- Bu dekadadan sonra adamlar sanki ayıldılar. Vaxtilə bizə gülən, - "İsmayılın qızlarına bax, əllərində tar-kamança gəlirlər", - deyə şəbədə qoşanlar evimizin qapısından əl çəkmirdilər. Hamı gəlib, "Ay İsmayıl, mənim qızımı, oğlumu musiqi məktəbinə düzəlt", - deyirdi. Onda adamlar bildilər ki, incəsənət nədir. Beləcə, musiqiyə axın başladı. Musiqi məktəbləri, texnikum, Konservatoriya açıldı. Üzeyir bəy kimi gələcəyi görən ikinci bir adam olmayıb. O, çəkdiyi əziyyətlərin müqabilində istəyinə nail oldu. Bizim uğurumuzdan sonra Ovanesyan da pis vəziyyətdə qaldı.

- Bəs niyə musiqidən ayrıldınız?

- Dekadadan qayıdandan sonra musiqi məktəbini qurtardım. Paralel olaraq diş həkimliyi ixtisası üzrə oxuyurdum. Bu, anamın istəyi idi. O deyirdi ki, iki qızımın da musiqiçi olmasını istəmirəm, sən həkim ol. İnstitutu qurtarandan sonra diş həkimi işləməyə başladım. Daha musiqi ixtisasımı davam etdirə bilmədim. Üzeyir bəy də məndən küsdü. Bir gün Ziyalılar Evində orkestrin konserti zamanı Üzeyir bəyin loyada oturduğunu gördüm. O, həmişə mənə deyirdi ki, səndən çox şey gözləyirəm. Sən əsl musiqiçisən, çox şeyə nail ola bilərsən. İçəri girəndə Üzeyir bəy məni gördü və əli ilə çağırdı. Ayaqlarım dolaşa-dolaşa, utana-utana ona yaxınlaşdım. Əllə görüşüb məni yanında oturtdu. Ağabacı onda orkestr üçün yaxşı bir əsər yazmışdı. Özü də diriyorluq edəcəkdi. Ağabacının adını elan elədilər və konsert başladı. Konsert başa çatandan sonra Üzeyir bəy mənə tərəf döndü: "Bax, gördün bacın nə oldu? Bəs sən nə oldun? Çürük, qurdlu dişləri qurdalayırsan. Budur sənin sənətin? Hansı ki, mən Ağabacıdan da çox sənin istedadına inanırdım. Sən neylədin?" İndi də dahi bəstəkarın o sözləri yadıma düşəndə özümü qınayıram ki, niyə ona qulaq asmadım. Mən musiqidən ayrılmaqla çox şey itirdim.

- Üzeyir bəysiz musiqi aləmimiz bu gün sizə necə görünür?

- Çox pis... Üzeyir bəy dünyasını dəyişəndən sonra biz tələbələri onun işini davam etdirdik. Üzeyir bəydən sonra musiqi aləmində qarışıqlıq əmələ gəldi. Hər sahədə rəhbər lazımdır. O qarışıqlıq bu gün də davam edir. Bu qarışıqlığı aradan götürmək üçün Üzeyir bəy kimi bir dahi insan lazımdır. Ancaq təəssüf ki, belə bir insan olmayıb və olmayacaq!

Kaspi.-2007.-20 iyul.-S.16.