Oğuz yurdunun
mənəvi sərvətindən bir örnək
Zəngin folkloru olmayan
xalqın yüksək
səviyyədə milli
mədəni irs yaratması müşküldür.
Avropa şərq xalqlarının mifologiyasına
və folkloruna heyrətini gizlədə bilmir. Folklor mədəniyyətin təzahürüdür.
Ovçuluq, balıqçılıq, maldarlıq və əkinçilik mədəniyyəti
haqqında tarix elminin verə bilmədiyi bilgini folklor "canlı" sözün gücü ilə nəsildən-nəsilə çatdırıb,
əsl möcüzə
yaradıb. Ən mürəkkəb mifoloji mətnlərin alt qatında tarixi gerçəklik, təbiət və cəmiyyət haqqında real təsəvvürlər
dayanır. Nağıl
və dastanlar xalqın təkcə arzularını, istəklərini
ifadə etmir, təfəkkür səviyyəsini
kodlaşdırır. Bu
nümunələr rəmzləşdirilmiş
həyat tərzini, ailə-məişət
münasibətlərini, əxlaqı,
davranış mədəniyyətini
əks etdirir. İnanc, türkəçarə,
alqış, qarğış
və başqa bu kimi janrlar
son bir neçə
ildə folklorşünaslığın
tədqiqat obyektinə
çevrilsə də,
min illərin süzgəcindən keçib
gəlmiş dünyaduyumu
və mənəviyyatı
ifadə edir.
Folklor çoxsaylı
elmi çarpazlaşmalar
mənbəyidir. Ayrı-ayrı hadisələr və şəxsiyyətlər
haqqında rəvayətlər
tarixçilər üçün,
yer-yurd adları haqqında rəvayətlər
coğrafiyaçılar üçün
əvəzsiz mənbədir.
Folklorda təbabətə,
astronomiyaya, fəlsəfəyə
aid fikirləri ifadə edən xüsusi janrlar mövcuddur. Folklor təkcə fantaziya deyil, həm də xalqın elmi baxışlar sistemidir. Toplanmış folklor nümunələri
xalqın zəngin söz sərvəti kimi araşdırılır,
elmi süzgəcdən
keçirilir. Azərbaycan
türklərinin folkloru
həm ayrı-ayrı fərdlər tərəfindən, həm
də sistemli şəkildə toplanıb.
Firidunbəy Köçərlinin təxminən yüz il bundan qabaq
başladığı işi
Folklor İnstitutu uğurla davam etdirir. İnstitut folklorun öyrənilməsini
respublikanın hüdudları
ilə məhdudlaşdırmır,
burada Qərbi Azərbaycan, Gürcüstan,
Dağıstan türklərinin,
həmçinin İraq
türkmənlərinin folkloru
haqqında kitablar nəşr olunub. Muğan, Qarabağ, Naxçıvan
və bu kimi bölgələrin folkloru ilə bağlı aparılan araşdırmalar da bu istiqamətdə görülən tədqirəlayiq
işlərdəndir.
İnstitutun son
nəşrlərindən biri
"Qədim Oğuz yurdunun Düzkənd kəndi" (2006) adlanır.
Folklor İnstitunun əməkdaşı
Tacir Səmiminin zəhməti bahasına ərsəyə yetişən
bu kitabda Ağbaba bölgəsinin
(Amasiya rayonunun) etnoqrafik ənənələri
ilə seçilən
Düzkənd kəndinin
ağız ədəbiyyatı,
məişəti, mədəniyyəti
və təsərrüfat
həyatı haqqında
maraqlı məlumatlar toplanıb. Sinədəftər adamların el-oba
söhbətlərini, adət-ənənələrini toplayan
müəllif kəndin
yerləşdiyi ərazi,
yer-yurd adları, kənddə yaşayan tayfa və tirələr
haqqında araşdırma
aparıb, ağbabalıların
təsərrüfat həyatı,
məişəti, məşğuliyyəti,
mifoloji təfəkkürü,
bir sözlə, maddi və mənəvi
sərvəti ilə bağlı zəngin bir mənbə rolunu oynaya biləcək
toplu yaradıb. Mifoloji rəvayətlər adı
altında xarabalıqlarda
yaşayan mifoloji varlıqdan söhbət açılır, adamlar yatandan sonra gəzib dolaşan ev yiyəsi və ruhla bağlı
mətnlər verilir. Əhməd, Qaçaq Qənbər, Qaçaq Yusif, Həmzə ağa haqqında rəvayətlər, Lotu
Əşrəf, Toyçu
Xəlillə bağlı
lətifələr folklorşünaslarımız
üçün maraqlı
nümunələrdir. Bu
kitabla Folklor İnstitutu "Ağbaba folkloru" adlı nəşrdən sonra (tərtibçisi Sürəyya
Ağbabalıdır) bu
mövzuya təkrar müraciət edib, həmin topluda yer almayan tərəflərə
də işıq salıb. Belə ki, kitabda artıq dədə-baba yurdunu tərk
etmiş daşdəmirlilər,
arıxlılar, qəhrəmanlılar
(samoğarlılar, qırboylar
və sağamoylular) kimi türk tayfa-tirələrindən,
onların məşğuliyyətindən
danışılır, dəmirçilik,
dulusçuluq, maldarlıq,
atçılıq, toxuculuq,
əkinçilik və
başqa peşələrlə
bağlı görülən
işlər xatırlanır.
Aşıq Heydər el
şairi olmaqla bərabər kirkirə, cəhrə, yun darağı düzəldər,
ağacdan qaşıq,
qəlyan, müştük
yonub hazırlardı.
Tacir Səmimi ürək ağrısı
ilə yazır ki, bir dəfə
də olsun, nə Qasım xarabasında, nə də başqa tarixi yerlərdə arxeoloji qazıntılar aparılmadı.
Xarabalıqda dulusçu
kürələrinin qalıqları
son illərədək
qalırdı. Qəndil,
sərnic, bardaq, cürdək, çanaq tutumuna və istifadə məqsədinə
görə fərqli gil qablardır. Düzkəndlilər suyu uzaq məsafədən tüng (saxsı) borularla çəkib gətiriblər. Bu qədim Oğuz yurdunda cil ipliklər
boyadılır, yumaq və kələflər hazırlanır, hana qurulub, həsir toxunurdu. Cildən hörülən kəndir
isə kem adlanırdı. Toxucular ağ ip kələflərini
bataqlığa basdırıb
qaraldırdılar. İpliyə
yaramayan yun qırıntılarına çöpük
deyirdilər. Çöpüyü
mütəkkənin içinə
doldururdular. Bu kənddə kişilər
adətən yer hanasında toxunan parçadan çuxa, arxalıq və şalvar tikdirərmişlər.
Bütün bunlar maraqlı etnoqrafik müşahidələrdir.
Düzkəndlilərin məişəti onların
aşıq rəvayətlərində,
nağıllarında, bayatılarında,
vəsfi-hallarında,
inamlarında və başqa folklor nümunələrində yaşayır.
Əzizim ayaz
olar,
Qış gedəndə
yaz olar.
Qəriblikdə ölənin
Ağlayanı az olar.
Qaldırın ağ yeləni,
Gözüm görsün
gələni.
Kim yuyar,
kim götürər
Qəriblikdə öləni?
Kitabda aşıq
yaradıcılığından nümunələrin verilməsi
təbiidir. Deyişmələr,
aşıq rəvayətləri
Qərbi Azərbaycanın
bu sənətə sədaqətinin nümunəsi
təsiri bağışlayır.
Aşıq Nəbi, Aşıq Heydər, Çoban Əli və Aşıq Əbdül irsi düzkəndlilərin ədəbi
sərvətidir. Ara həkimləri Qara Dilbər, Məşədi
Əşrəf və
İskəndərin türkəçarələri
də eyni dərəcədə qiymətlidir.
Düzkəndin keçmişindən bəhs edən Cahangir Əliyevin xatirələri, tarixi şəxsiyyətlər və
hadisələr haqqında
qısa oçerklər,
həmçinin çoxsaylı
şəkillər bu qədim Oğuz yurdu haqqında verilən məlumatları
tamamlayır.
Belə nəşrlərə
ehtiyac böyükdür.
Regional folklor və etnoqrafiya araşdırmalarını canlandırmağa
ehtiyac duyulur. Çoxçalarlı söz
sərvətimiz yubanmadan
toplanıb nəşr
olunmalıdır. İtirdiyimiz
hər gün yüzlərlə folklor nümunələrinin fatihəsi
oxunur. Bu mənada Tacir Səmiminin Ağbaba folkloru haqqında kitabı folklorçularımız
üçün əvəzsiz
töhfədir. Onun bu bölgənin Güllübulaq, Güllücə,
Qarabulaq, Öysüz,
Oxçoğlu, Təpəköy
və başqa kəndlərinin folklorunu nəşr etdirmək istəyi də tədqirəlayiqdir.
525-ci
qəzet.- 2007.- 4 iyul.- S. 7.