Dadaşov A.

Mühüm sosial sifariş yerinə yetirən tamaşa

Hüseynbala Mirələmovun "Yaddaş ağrısı" pyesinin Gənc Tamaşaçılar Teatrında qazandığı səhnə həyatı haqqında qeydlər

Hüseynbala Mirələmovun torpaq azadlığı mövzundakı "Xəcalət" romanı əsasında yazdığı "Yaddaş ağrısı" pyesində yarımçıq qalmış xəstəxana binasına sığınan qaçqın ailəsinin problemləri önə çəkilir. Belə ki, doğma yurd-yuvasından didərgin düşmüş mühəndis Vətənin fəhlə kimi çalışdığı tikintinin yarımçıq qalması ailənin güzəranını o qədər ağırlaşdırır ki, ehtiyac ucbatından oğlu Eyvazı internata qoymuş ata hətta ciyərinə ləkə düşmüş, qızdırmalı, on dörd yaşlı qızı Gülyazın dərman pulunu belə tapa bilmir. İlk hadisədə ona baş çəkən məktəbli dostlarının ailənin ağır güzəranının şahidi olmalarından xəcalət çəkən Gülyazın, qaçqın olsa da, villada yaşayan Orxanın adını çəkməsi sözdə də olsa, gələcək ziddiyyətin təməlini qoyur. Gülyazın danışdığı yuxuda Nənəsi Yaxşını, üzüm talvarını, yelləncəyini xatırlaması mövzu-xatirə olsa da, evə pulsuz qayıdan Vətənin isə Seyid Nigarinin şeirlərini söyləməsi gedişatı süjet istiqamətinə yönəltsə də, bütün dərdlərin baiskarının Qarabağ olduğunun qabardılması ideyanı önə çəkir. İxtsasca həkim olsa da, indi qonum-qonşuya iynə vurmaqla baş girləyən arvadı Fərqanənin məğrur, qürurlu Vətəni, onun uşaqlıq dostu, döyüş yoldaşı, indi yaşamağın çəmini tapmış Muradın yanına getməyə təhrik etməsi, nəhayət ki, əsas dramaturji hadisəyə keçid edir. Lakin bu təhrikin mentalitetlə, dostluqla, sədaqətlə bağlı uzun-uzadı mülahizələrlə müşayiət olunması bu prosesi uzadır və nəhayət, Muradın gəlişi fabula mexanizmini önə çıxarır. Lakin remarkada dostu ilə görüşən Vətənin dəfələrlə hönkürməsinin vurğulanması K.S.Stanislavskinin "Səhnədə aktyor ağlayanda tamaşaçı mütləq gülür. Aktyorun gülə-gülə ağlatması isə sənət yaradır." prinsipinə zidd olmaqla rassionallığı deyil, emosionallığı qabardır.
Muradın Vətəni ölmüş bildiyini söyləməsi münasibətlər sistemini gərginləşdirsə də, sürücü Kürənin gətirdiyi ərzaq və arağın qoyulduğu süfrənin diqtə etdiyi məhdudiyyət gözönü hadisələrin inkişafına mane olur. Lakin söhbət əsnasında iki dostun Qırxqızın zirvəsində Qarabağı ermənilərdən azad etmələrinə fərqli münasibət dramaturji ziddiyyəti böyüdür. Belə ki, əqidəsinə sadiq olan Vətəndən fərqli olaraq, Muradın öz dönüklüyünə cavanlıq, sadəlöhvlük adı altında haqq qazandırmaq istəyi onun mahiyyətini açır. Mövzu-xatirədə erməni gülləsindən dünyasını dəyişən mərmi çalasında dəfn olunan anası Yaxşının ölüm anındakı intiqam andını xatırlayan Vətənin özününkülərə çatmaq üçün süründüyü üç gün ərzində onu izləyən, çay daşı kimi düzlərə səpələnmiş meyitlərə baş çəkən, tüklərini qabardıb, dişlərini qıcayaraq sinəsinə ağız atan və nəhayət, ağzını göyə tutub böyürən canavarla söhbətini yada salması romantizm cərəyanına məxsus totemə varmanı önə çəkməklə uğurlu nəsr epizodu yaratsa da, dramaturji qarşıdurmanı səngidir. Qarabağ probleminin çözümünün yalnız böyük dövlətlərdən asılılığını vurğulamaqla passiv mövqedə duran Muradın əlinin yuxarıların ətəyində olduğunu vurğulayan Vətənin torpaqlarımızın itirilməsini əfəlliklə bağlaması mətin əsgər mövqeyini ortaya atır.
   Muradın xəstə Gülyazı sağaltmaq üçün Kürəni doktor Kərim ardınca göndərməsi uşağın anası Fərqanənin həkimliyini lüzumsuzlaşdırsa da, əsas dramaturji hadisəni diqqət mərkəzinə keçirir. Və Muradın təhriki ilə Vətənin atası Ötərxanın ömrünü keçirdiyi iki sürgündə ayrılmadığı tarını səsləndirməsi, Fərqanənin Musa Cəlilin "Quşcuğaz" şerini söyləməklə erkən gənclik illərini xatırlaması birinci hissəni başa çatdırır.
Muradın unutmağa çalışdığı keçmiş arvadının, oğlu Orxanın ana hesab etmədiyi qadının fotoşəkildə xatırlanması bu süjet xəttinin suallar yaratmaması üçün səbəb-nəticə qapanması tələb etsə də, Kərim doktorun Gülyazın vəziyyətinin ciddiliyini bəyan etməsi və xəstənin yemək təminatının gücləndirilməsinin vacibliyini bildirməsi hadisələri fabula istiqamətinə yönəldir. Həkimin haqqını ödədikdən sonra, təkbətək söhbətdə Gülyazın Quranı üçüncü dəfə oxuduğunu, gizlincə rəhmətlik nənəsi kimi namaz da qıldığını öyrənən Muradın öz oğlu Orxanın da bu yolda olub-olmadığı ilə maraqlanaraq dinin buyurduğu kimi yaşamağın bədbəxtlik gətirdiyini bildirməsini: "Əvvəlcə nəyin xoşbəxtlik, nəyin bədbəxtlik olduğunu müəyyən etmək lazımdır" - deyə fəlsəfi cavablayan qızcığazın onun boynunu qucaqlayaraq yalvarıb ağlayaraq onları bu həyatdan xilas etməyi istəməsi qızcığazı Gülyazı dramaturji struktura qoşur. Və dramaturji qarşıdurmanın passiv hadisəliliyində, süfrə arxasında belə Qarabağın səfalı yerlərinin adlarını daşıyan restoranlarda doğma torpaq şərəfinə badə qaldırıldıqca bizdən uzaqlaşan doğma torpaqların adıyla alver edənləri qınağa çəkən Vətənin təkidi ilə Muradın etirafı onun portretini yaradır. Torpaq azadlığı ideyasını hakimiyyət uğrunda vasitəyə çevirənlərə qoşulan, 11 sentyabr hadisəsindən sonra iş qurduğu amerikalıların xatirinə namazı belə atdığını bildirən, dava-dərman gətirmiş Kürəni içirdib onu divar dibində yatan içki düşkünlüyündən "Mersedes"in sükanı arxasına keçirməsi ilə qürrələnən Muradın Vətənin yanına onun arvadı Fərqanənin xahişilə gəldiyinin məlum olması dramaturji zirvəni milli mentalitet zəminində açmaqla dramaturji strukturu məhdudlaşdırsa da, hadisələri açılışa çatdırır. Və vətəndaşlıq borcunun dostluq səviyyəsinə düşməsi mövzunu sosiallıqdan məişətə endirsə də, Vətənin ən dar məqamda intiqam simvoluna çevrilən tapançanı satmaması torpaq azadlığı ideyasının qorunmasına səbəb olur.
Finalda Muradın qoyub getdiyi pulları həmən geriyə qaytarmağa qərar verən Vətənin sürgündən qayıdıb gec evlənən atasının ona verdiyi bu adın mənasını yurd nisgili çəkməyənlərin anlamayacağını dediyini yada salması əsərin başlıca ideyasını, nəsr poetikasında da olsa, uğurla açır. Allahın verdiyi bərəkətli torpaqlar uğrunda ölə bilməməyin cəzasını məğrurluqla çəkən Vətənin vətəndaş mövqeyi ölkənin dar məqamında rüşvətə, korrupsiyaya uymaqla harınlaşanlara qarşı yönəlməklə sosial sifariş yerinə yetirir.
Səhnəmizə Sofoklun "Çar Edip", Şekspirin "Kral Lir", O,Nilin "Qarağaclar altında sevgi", İbsenin "Oyuncaq ev" kimi klassik əsərləri gətirmiş Bəhram Osmanovun Gənc Tamaşaçılar Teatrından sonra, Akademik Milli Dram Teatrında "Yaddaş ağrısı" pyesinə verdiyi yeni quruluşda personaj və mətn ixtisarları nəsr-təhkiyəni azaltmaqla tamaşalılığı artırsa da, rejissorun tamaşanın nəbzini son ana qədər tutsa da, dövlətçiliyimizin taleyüklü problemlərinin içki süfrəsi arxasında, siqaret tüstülədə-tüstülədə çözülməsi ciddiyyəti azaldır. Lakin müxtəlif sosial zümrələrdən olan tamaşaçıların yerində səslənən alqışları qoyulan problemin bədii şərh istiqamətinin düzgünlüyünü və yaradıcı prosesin uğurunu üzə çıxarır.
Akademik Milli Dram Teatrının repetuarından düşməyən, xəyanət və sədaqət ziddiyyəti üzərində qurulub, torpaqlarımızın azadlığı problemini önə çəkməklə mühüm sosial sifarişi yerinə yetirən "Hələ sevirəm deməmişdilər" pyesinin müəllifi, respublikanın xalq artisti Ramiz Novruzov əqidəsini pula satmış Muradı plastik elementlərlə, daxili monoloqlarla, hadisəli pauzalarla şövqlə yaratsa da, gərgin məqamlarda təkcə onun işlətdiyi Qarabağ dialekti və əsəbi gülüşlərlə vəziyyətdən çıxmalar mənfi rolun ələ salınması kimi səslənir.
Respublikanın xalq artisti Nurəddin Mehdixanlı özünün sənət cəbbəxanasından, çəkildiyi Cavad xan rolu üçün uzatdığı saç-saqqalından, vaxtilə Qarabağda aldığı kontuziyanın izlərinin qabardılmasından istifadə etməklə əsərin ideya daşıyıcısı olan Vətən rolunu uğurla yaratsa da, mətnin-remarkaların diqtə etdiyi hönkürtülər, çəkilən siqaretlər, sabahdan gedəcəyi "qul bazarı"nın hüznü personajın ideyası uğrunda ölümə gedən xarakterə çevrilməsinə mane olur. Aktyorun uğurla ulamasını təkrarladığı, üç gün ərzində onu izləyən canavarın, meyitlərə münasibətinin xatırlanmasındakı tələskənliyin Bozqurd totemini yalnız canlı ilə qidalanan yırtıcıya çevirsə də, baş rollar ustası bu dəfə də işinin öhdəsindən gəlir.
Fərqanə rolunda səhnəyə çıxan əməkdar artist Mətanət Atakişiyeva on ilin qaçqınlıq əzabını yaşamış qadına zahirən uyğun gəlməsə də, barmaq hədələri ilə daxili gərginliyini büruzə versə də, ailəsini səfalətdən, qızını xəstəlikdən xilas etməyə cəhd göstərən və sonda ərinin haqq yolunda olduğunu anlamaqla qarşıdan gələn çətinliklərə sinə gərməyə hazır olan fədakar qadın obrazını canlandıra bilir.
Gənc Tamaşaçılar Teatrının səhnəsində əsasən yeniyetmələri oynamaqla püxtələşmiş, fransızların "travesti" adlandırdıqları peşəkar üsluba yiyələnmiş aktrisa Nuranə Əhmədova yaratdığı məktəbli Gülyazın uşaq təbiətinə uyğun daxili dünyasının plastikasını və yaşından böyük məntiqi təfəkkürünü bacarıqla açıb göstərir.
   Kürən rolunun ifaçısı əməkdar artist Əsgər Məmmədoğlu oynadığı personajın tipajlılığının təqdimatı ilə yanaşı tərəf-müqabilləri ilə münasibətində rolun tələblərini tam yerinə yetirir. Kərim həkim rolundakı Əlvida Cəfərovun mətnin imkanları hesabına oynadığı məzəli tipaj da bu epizodik rolu yaddaqalan edir.
   Əməkdar rəssam İsmayıl Məmmədovun tamaşaya verdiyi uğurlu tərtibat məkan məhdudluğunu uğurla təqdim etməklə yanaşı mühitin obrazını dəqiq yaratmaqla əsərin ideya istiqamətini önə çəkir. Bəstəkar Səyavuş Kəriminin tamaşaya yazdığı həzin musiqinin yerli-yerində işlənməsi psixoloji məqamları gücləndirir.
   Və nəhayət, mühüm sosial sifarişi yerinə yetirən bu tamaşa bütövlükdə Akademik Milli Dram Teatrının repertuarını zənginləşdirir.

525-ci qəzet.-2007.-10 iyul.-S.7.