Məhərrəmova T.

Abidələrin Mədəni İrs Siyahısına daxil edilməsi işin başlanğıcıdır

Rizvan Bayramov: "İçərişəhərdə işlər müsbət tərəfə yönəlib"

Bu yaxınlarda Qobustan Dövlət Tarixi-Bədii Qoruğu Ümumdünya Mədəni İrs Siyahısına daxil edilib. YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Komitəsinin Yeni Zellandiyada keçirilən növbəti iclasında qəbul edilən qərar İçərişəhərdən sonra ikinci tarixi abidəmizin yolunda yaşıl işıq yandırıb. Mədəniyyət və turizm naziri Əbülfəs Qarayevin iştirak etdiyi iclasda komitənin üzvlüyünə daxil olan 21 ölkənin hamısı Qobustanın mötəbər siyahıya daxil edilməsi barədə qərara yekdilliklə səs verib.

Bu sevindirici hadisədən bir neçə gün qabaq isə prezident İlham Əliyev Qobustan Dövlət Tarixi-Bədii Qoruğu ərazisində yerləşən tarixi və mədəni sərvətlərin qorunması haqqında sərəncam verib. Sənəddə Qobustan qoruğundakı problemlər bütünlüklə yer alaraq qoruğun idarə olunması, inkişafı və qorunub saxlanması ilə bağlı təkliflərin iki ay müddətinə Nazirlər Kabinetinə təqdim edilməsi tapşırılıb.

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin mədəni irs şöbəsinin müdiri Rizvan Bayramovla söhbətimiz ümumən mədəni irsimiz barədədir:

- Qobustan qoruğunun sənədlərinin hazırlanması, YUNESKO-ya təqdim olunması və dünyanın Mədəni İrs Siyahısına salınması ətrafında işlər 2000-ci ildən görülür. Müvafiq sənədlər o vaxtdan mötəbər təşkilata göndərilib. Sənədlərə baxılması, tövsiyələr, ekspertlərin qoruqla tanışlığı uzun bir prosesdir. Nəhayət, YUNESKO komitəsinin bürosunda məsələyə bu ilin yayında baxılacağı qeydə alındı. Qobustanın Mədəni İrs Siyahısına düşməsində prezident İlham Əliyevin Qobustanın qorunması ilə bağlı 11 iyun tarixli sərəncamı böyük rol oynadı. Komitənin və Dünya İrs Mərkəzinin sessiya üçün tövsiyə etdiyi qərar Qobustanın Dünya İrs Siyahısına qəbul olunmaması ilə bağlı idi. Ancaq prezidentin sərəncamı bütün fikirləri dəyişdi. 21 ölkənin nümayəndəsinin iştirak etdiyi sessiyada mədəni irsin artıq dövlətin nəzarətində olduğu vurğulandı. Sessiya iştirakçıları həqiqətən bu abidənin Azərbaycan üçün əhəmiyyətli olduğunun şahidi oldular. Sərəncamda yer alan bəndlərin icrası ayrı-ayrı təşkilatlara tapşırılıb. Bu tapşırıqlar qoruğun sərvətlərinin qorunması və inkişafı ilə birbaşa bağlılıq baxımından çox əhəmiyyətlidir. Həqiqətən Qobustanın mədəni sərvətlərinin dünya əhəmiyyəti var. Sənədləri ölkəyə qaytarmaq üçün hazırlayan komitə üzvləri dövlət başçısının sərəncamından sonra fikirlərinin dəyişdiyini bildirdilər. Dünya Mədəni İrs Komitəsinin sədri Françesko Bandare Azərbaycan redaksiyasına ünvanladığı məktubunda: "Azərbaycanı təbrik edirəm. Bu abidə Dünya Mədəni İrs Siyahısının incisidir" - deyə yazıb. Onu da qeyd edim ki,

Dünya Mədəni İrs Siyahısında 800-dən artıq abidə var. İtaliya, İspaniya, Yunanıstan və Fransanın abidələri bu siyahıda çoxluq təşkil edir. Sadəcə, Azərbaycanda mədəni irsin qorunması məsələsinə müharibədən sonra başlanmışdısa, İtaliya bu işə XVIII əsrdə başlayıb. Ona görə də italyanların 40-dan çox abidəsi Mədəni İrs Siyahısına daxil edilib.

- Səhv etmirəmsə, İçərişəhər və Qobustan abidələrindən başqa YUNESKO-ya daha bir neçə abidəmizin sənədləri təqdim olunub. Nə vaxtsa həmin abidələrin də taleyinin müsbət həll olunacağına gümanlar nə qədərdir?

- Dünya İrs Siyahısına həm mədəni, həm də təbii sərvətlər daxil ola bilər. Əvvəlcə həmin abidələrin siyahıya düşməsi üçün ilkin siyahı təqdim edilir. Dörd təbii, səkkiz mədəni sərvətimizin daxil olduğu siyahı 1995-2000-ci illərdə YUNESKO ekspertləri və Azərbaycan nümayəndələri ilə birlikdə hazırlanıb. "Suraxanı atəşgahı", "Naxçıvan türbələri", "Xəzəryanı müdafiə tikililəri", "Şuşa şəhəri", "Şəki xanları evi" mədəni sərvətləri və "Hirkan qoruğu", palçıq vulkanları, "Bakı pilləkənləri", Binəqədidə yerləşən "Qır gölü" təbii sərvətləri bu siyahıda yer alıb. Artıq mədəni sərvətlərimizdən ikisi bu siyahıya daxil edilib. Keçən il Hirkan qoruğunun sənədlərini geri qaytararaq, bu meşələrin bir hisəsinin İranda yerləşdiyi üçün təbii sərvətin bir yerdə təqdim olunmasını tövsiyə etdilər. Hazırda İran tərəfi də sənədləri hazırlayır.

- İdarəetmə hüququ əlimizdə olmayan Şuşa şəhərinin Mədəni İrs Siyahısına daxil olması gələcəkdə çətinliklər yaratmayacaqmı?

- Sözsüz ki, çətinlik yaradacaq. Çünki artıq Şuşanı biz idarə etmirik. Ona görə də hal-hazırda onu Dünya İrs Siyahısına daxil edə bilməyəcəyik. Ancaq Xarici İşlər Nazirliyi və Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi dəfələrlə beynəlxalq təşkilatlara, Avropa Şurasına, YUNESKO-ya və birbaşa BMT-yə müraciət edib ki, mədəni sərvətlərimizin qorunmasını təmin etsinlər. Yəni biz torpağımıza daxil ola bilmiriksə, heç olmasa mədəni sərvətimizi qorusunlar.

- Gərək ki, qonşu respublikalar - Gürcüstan və Ermənistanın mədəni abidələri Dünya İrs Siyahısına bizdən əvvəl düşüb və çoxluq təşkil edirlər. Deyəsən, biz bu məsələdə də bir qədər gecikmişik.

- Əslində, qonşu respublikalar həmin siyahıda çoxluq təşkil etmirlər. Siyahıda hər ölkənin 3 abidəsi var. Demək olar ki, biz onlara çatırıq. Onlar bu işi çoxdan görürdülər. Düzdür, biz bir az yubanmışıq. Hazırda "Şəki Xan Sarayı" və "Naxçıvan türbələri"nin sənədləri üzərində işləyirik. Həmçinin Ekologiya Nazirliyi də təbii sərvətlərin sənədlərini hazırlayır.

- Heç şübhəsiz, mədəni və təbii abidələrin Dünya Mədəni İrs Siyahısına daxil edilməsi hələ işin başlanğıcıdır. Gərək ki, komitənin tövsiyələrindən biri də tapşırıqları əməl olunmayacağı təqdirdə abidələrin siyahıdan çıxarılma təhlükəsidir. Bu tövsiyə təhlükədə olan abidələr siyahısına düşən İçərişəhərlə bağlı maraq doğurur.

- İçərişəhərdə müəyyən problemlər olduğundan qoruq- şəhər 2003-cü ildə təhlükədə olan dünya irs abidələri siyahısına daxil edilib. Təbii ki, onların tələbləri var ki, bu, dünya irs abidəsidirsə, ölkə bu mədəni sərvəti qorumalıdır. Çünki bu, artıq ümumbəşəri sərvətdir. Dünya İrs Konvensiyasına uyğun olaraq bu sərvəti qorumalı və tövsiyələri həyata keçirməliyik. Keçən il Dünya İrs Komitəsinin Vilnüsdə keçirilən XXX sessiyasında mədəniyyət və turizm naziri Əbülfəs Qarayev İçərişəhərlə bağlı tövsiyə və iradların artıq aradan qaldırılmaq üzrə olduğu barədə məlumat verdi. Komitə üzvləri İçərişəhərin təhlükədə olan abidələr siyahısından çıxarılması üçün tövsiyələrini verdilər. Ötən ilin dekabr ayında ölkə başçısının sərəncamı ilə Kamran İmanov İçərişəhər qoruğuna rəhbər təyin olundu. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin xətti və Dünya Bankının krediti hesabına İçərişəhərin idarəolunma planı hazırlandı. Bu layihəni Amerikanın Kembric Universiteti azərbaycanlı nümayəndələrlə bir yerdə keçirdilər. Bundan əlavə, İçərişəhərdə Amerikanın Minesota Universiteti ilə Azərbaycan Memarlıq Universitetinin müəllim və tələbə heyəti invertarlaşdırma işləri apardı. Artıq avtomaşınların qoruğa daxil olması məhdudlaşdırılıb. Demək olar ki, İçərişəhərdə işlər müsbət tərəfə yönəlib. Bu il də İçərişəhərin vəziyyəti Dünya İrs Siyahısında müzakirə olundu. Qeyd olundu ki, işlər belə davam edərsə, ümid etmək olar ki, İçərişəhər təhlükədə olan abidələr siyahısından çıxarılacaq.

- Ümumiyyətlə, bu gün ölkəmizdə qeydiyyatda olan abidələrin sayı nə qədərdir və onların qorunma vəziyyəti necədir?

- 2000-ci ildə Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə 6308 abidəmiz rəsmi dövlət qeydiyyatına götürülüb. Ölkə başçısının 2006-cı il 18 avqust tarixli "Bakı şəhərində memarlıq abidələrinin bərpası" ilə bağlı sərəncamında qeydiyyata götürülmüş tarixi abidələrdə monitorinq keçirilməsi ilə bağlı bənd var. Bu sərəncam da zamanında verilib. Bilirsiniz ki, aşkar edilən yeni tarixi abidələr də qeydiyyata düşməlidir. Biz AMEA Arxeologiya və Memarlıq və İncəsənət İnstitutu ilə birgə monitorinq aparırıq. Hansı bir yeni abidənin mədəni dəyəri varsa, onu siyahıya alırıq. İctimaiyyət və rayonların mədəniyyət və turizm şöbələri bu işdə çox köməklik edirlər.

- Bu siyahıda dağılmaq təhlükəsi ilə üzləşən və bərpaya ehtiyacı olan abidələrimiz çoxdurmu?

- Konservasiya olunmalı və dağılmasının qarşısı alınmalı olan abidələrimiz var. Ancaq bu problem yox, sadəcə bir məsələdir. Tutaq ki, XII əsrin bir abidəsi təbii şəraitdən dağılmağa başlayır. Dağlarda yerləşən əksəriyyət qalalarda və ya körpülərdə belə problemlər var. Abidə baxımsız olacağı təqdirdə, yəni orada insan nəfəsi olmayacaqsa, dağılmaq təhlükəsi ilə üzləşəcək.

- Təbii ki, abidələrin qorunması 3-5 nəfərin işi deyil. Burada ictimaiyyətin də böyük rolu olmalıdır. Bu yöndə isə dövlətin öz təbliğatı olmalıdır. Bu istiqamətdə aparılan təbliğatı qənaətbəxş hesab edirsinizmi?

- Heç şübhəsiz, burada ictimaiyyətin də rolu olmalı və bu işdə təbliğat əsas rol oynamalıdır. Təbii faktorlar varsa, insan faktoru olmamalıdır. İnsan ətrafında olan abidənin dəyərini bilməlidir. Böyüyən nəslin mədəni irs haqqında məlumatı olmalıdır.

- Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin düşmən işğalında olan abidələrimizin kataloqunun hazırlanmasıyla bağlı işləri hansı səviyyədədir?

- Artıq həmin katoloqun siqnal nüsxəsi hazırlanıb. Yəqin ki, bir aya işıq üzü görəcək. Abidələrimiz haqqında əlimizdə nə qədər məlumat varsa, həmin kataloqa daxil etmişik. Əfsuslar olsun ki, işğal altında olan bütün abidələrimiz haqqında məlumatımız yoxdur. Sovet dövründə biz bu siyahını aparmamışıq. Sonra da mümkün olmayıb. Aprel-may aylarında Dağlıq Qarabağdakı abidələrimiz haqqında məlumat əldə etməkdən ötrü YUNESKO-nun missiyasını gözləyirdik. Ancaq bir sıra sosial-texniki məsələlərə görə missiya gələ bilmədi. Buna baxmayaraq, biz onları gözləməkdəyik. Yalnız bundan sonra işğal altında olan abilələrimiz haqqında məlumat əldə edə bilərik.

Kaspi.-2007.-19 iyul.-S.16.