Elçin

Müasir Ermənistan ərazisində məhv edilən abidələrimiz

Şah İsmayıl Xətainin tikdirdiyi İrəvan qalası da daxil olmaqla, 110 məscid yerlə-yeksan edilib

Müxtəlif illərdə dağıdılan Azərbaycan-türk mənşəli tarix-mədəniyyət abidələrinin sayı isə 1870-dən çoxdur

Tarixən Azərbaycanın başına çoxlu fəlakətlər gəlib. Bu fəlakətlərin baş verməsində ermənilər az rol oynamayıblar. Ruhsuz, köksüz, soysuz erməni daim Azərbaycan-türk mədəniyyətinin soraqlarını ya öz adına çıxıb, ya da silinməsinə çalışıb. Amma biz bunu ya görməmişik, fərqinə varmamışıq, ya da görüb, anlayıb susmağa məhkum edilmişik. Amma bu gün dağıdılan, məhv edilən abidələrimizin siyahısını tutur, tarixini araşdırır, tapdaq altında qalan və məhv edilməkdə olan hissəsinin hansısa üsulla dağıdılmasına mane olmağa çalışırıq. Bu istiqamətdə fəaliyyət göstərən dövlət idarələri ilə bərabər, Azərbaycan Abidələri Müdafıə Təşkilatı İctimai Birliyi də mövcuddur. Birliyin sədri Faiq İsmayılovla apardığımız söhbət elə bu istiqamətdə oldu. Bildiyiniz kimi, Azərbaycan torpaqları 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi ilə Rusiya və İran arasında bölüşdürüldükdən sonra çar Rusiyası mərhələli şəkildə ermənilərin bu torpaqlarda məskunlaşmasına imkan yaratdı.

İran və Türkiyə ərazilərindən ermənilər məqsədli, mərhələli şəkildə köçürülərək Azərbaycan torpaqlarında məskunlaşdırıldılar. Həmin faktı yada salan F.İsmayılov mədəniyyət abidələrimizin dağıdılmasının tarixini həmin faktla əlaqələndirin "Yersiz gəldi, yerli qaç" prinsipinə əsaslanan ermənilər məskunlaşdıqları ərazilərdə Azərbaycan ruhundan soraq verən hər nə varsa, hamısını məhv edirdilər. Xüsusilə məscidləri, inanc yerlərini, qəbiristanlıqları, qəbirüstü abidələri uçurub-dağıdırdırlar. Bir çox incəsənət nümunələri, o cümlədən zərgərlik, toxuculuq, məişət əşyaları, şifahi və yazılı xalq ədəbiyyatı nümunələri, musiqi əsərləri və musiqi alətləri ermənilər tərəfindən mənimsənilərək "erməni incəsənət nümunələri" kimi dünyada təbliğ olunmağa başladı. Zaman-zaman ermənilərin məqsədli şəkildə səylə girişdikləri bu vandalizm aktı sonradan daha da təkmilləşdi, indiki həddə çatdı". Bu, nəinki azərbaycanlıların soykökünə, həm də mədəniyyətinə və incəsənətinə edilən təcavüz kimİ qiymətləndirilməlidir. Dağıdılan abidələrimizlə bağlı faktları sadalayan həmsöhbətimiz bu rəqəmlərin hər kəsə ınəlum olmasının vacibliyini də vurğuladı: "Ermənilərin təcavüzünə məruz qalan həm də tarix və memarlıq abidələrimizdir. Belə ki, İrəvan şəhərində Şah İsmayıl Xətainin öz vəziri Rəvan Qulu xana tikdirdiyi İrəvan qalası, o cümlədən İrəvan qəzasında 42, Eçmiədzin qəzasında 33, Zəngəzıır qəzasında 35 məscid dağıdılaraq yerlə-yeksan edildi. 1913-18-ci illərdə İrəvan şəhərində Sərdar sarayı kompleksi, çoxsaylı karvansaralar, hamamlar, türbələr, bir sözlə, müxtəlİf illərdə 1870-dən çox Azərbaycan-türk mənşəli tarix-mədəniyyət abidələri, bir o qədər də qədim və orta əsrlərə aid qəbiristanlıqlar, heykəllər, dekorativ tətbiqi-sənət nümunələri tamamilə məhv edilib. Azərbaycan türklərinə məxsus kənd, qəsəbə, el-oba, yer-yurd adları dəyişdirilərək erməniləşdirilib, minlərlə mədəniyyət nümunələri qarət edilərək dünyada "erməni incəsənət nümunələri" adı altında hərraca çıxarılıb. Ümumiyyətlə, ermənilər daim Güney Qafqazda xristianlığa qədər olan dovrün abidələrini, xaçdaşlarını, xristianlıq dövrü abidələrini, daş-yazı nümunələrini mənimsəməyə, yəni erməniləşdirməyə çalışıblar. Hətta bir çox alban dövrü memarlıq abidələri də erməni memarlığının nümunələri kimi təqdim olunur. Minillik tarixə malik bir sivilizasiyanın mədəniyyətinin mənimsənilməsi, tarixinin təhrif olunması digər millətlər üçün çox pis nümunədir". Erməni həmişə fiirsət axtarıb. Gedişat onu göstərir ki, başqa xalqın maddi və mənəvi dəyərlərini oğurlamaq hesabına daim var olmaq istəyi, xülyası gec-tez məhvə məhkumdur: 'Ermənilər bir çox alban dövrü memarlıq abidələri üzərindəki yaz: nümunələrinin və xaç şəkillərinin üzərində dəyişiklik apararaq onları təhrif edib, saxtalaşdırıblar. Bu hərəkətləri ilə onlar özlərinə Qafqazın əzəli və əbədi sakinləri imicini yaratmaq istəyirlər. Lakin tarix heç nəyi unutmur. Görkəmli rus alimi Diakonov yazırdı: "Qədim haylar" (ermənilər) təqribən bizim eradan əvvəl I minillikdə Fərat çayının yuxarı vadisində vəhşi təbiətli "nairlər" kimi meydana əlmişlər"".

F.İsmayılov qədim alban abidələrinin öz üslubuna, ornamental quruluşuna, xarakterinə və keyfiyyətinə görə özündən əvvəlki və özündən sonrakı dövr abidələrindən çox kəskin şəkildə fərqləndiyini vurğuladı: "Qədim alban memarlığı öz plastikasına görə erməni mədəniyyətinə qətiyyən uyğun gəlmir. Alban mədəni irsi içərisində bəzən oxşarlıq axtaran erməni alimləri çox vaxt bu abidələrin qədim albanlara aid olduğunu qəti inkar edirlər. Buna misal olaraq, Xocavənd rayonundakı "Amaras" məbədini, Laçın rayonunun Kosalar kəndindəki "Ağoğlan" məbədini, Kəlbəcər rayonunun Vəng kəndində 1215-1261-ci illərdə Laçın knyazı Həsən Cəlal tərəfındən inşa edilən alban memarlığının ən möhtəşəm əsərlərindən biri olan Gəncəsər (Qanzasar) monastrını, Culfa rayonunda olan daş-yazı nümunələrini və xaçdaşlarını misal göstərmək olar. Həmçinin bu siyahıya digər bölgədə olan xristian dövrünə qədərki tarixi abidələri də əlavə etmək olar. Hər hansı bir iddianın arxasında tarixi faktlar, yeni tarixin təsdiq etdiyi sübutlar dayanmalıdır. Belə olmadıqda, irəli sürülən iddialar gec-tez öz mənasını itirir. Ermənilər iddiaların tarixi köklərinin araşdırılmasından qorxaraq daim digər böyük və nüfüzlu dövlətlərin "hörmətindən və mərhəmətindən" yararlanmağa çalışırlar: 1915-ci il "erməni soyqırımı" məsələsində olduğu kimi". F.İsmayılov bu torpağın qədim sakinlərinin oda və günəşə sitayiş etmələrinin artıq fakt olduğunu diqqətə çəkir: "Hələ heç bir dinin mövcud olmadığı dövrlərdə insanlar odun, günəşin rəsmlərini daşlara, yaşayış yerlərinin divarlarına oyma, cızma üsulları ilə həkk edirdilər. Hətta günəşi, ayı meydana gətirə biləcək allahları da təxəyyüllərində canlandırmaqla yanaşı onları müxtəlif daşlar üzərinə həkk etməklə qədim dövr mədəniyyətinin inkişafına təkan verirdilər. Ermənilər bu tipli daşları oğurlayaraq daha sıx məskunlaşdıqları toıpaqlara aparırlar. Hətta onlar Laçın, Kəlbəcər və digər rayonların ərazilərində qədim alban məbədlərinin daşları üzərindəki yazı nümunələrinin ermənilərə məxsus olduğunu iddia edirlər. Odur ki, biz ermənilərin iddialı olduqları biri neçə qədim alban abidələrinin memarlıq quruluşunu. daxili və xarici tərtibatını nümayiş etdirməklə onların digər xalqların mədəniyyətini necə oğurlamasını, vandallığını diqqətə çatdırmaq istəyirik". F.İsmayılov indiki Ermənistanın Sisyan rayonunun Urud kənd qəbiristanlığında yerləşən, 16-cı əsrə aid qoç fiqurlar, süjet xarakterli oymaların ermənilər tərəfindən tamamilə məhv edildiyini bildirir: "Bunlar daş üzərində oyma sənətinin çox nadir nümunələri idi. Azərbaycan-türk və müsəlman dini abidələri qəddarcasına dağıdıb yox edən ermənilər xüsusən son onillərdə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zamanı Azərbaycanın tarixi ərazilərində yeni vandallıq aktları törədiblər. Dağlıq Qarabağ və işğal olunmuş digər ərazilərimizdə 1200 tarixi memarlıq abidəsi ya tamamilə mehv edilib, ya da qismən dağıdılıb, 27 muzey və şəkil qalereyası qarət edilib, 100 mindən çox eksponat oğurlanaraq indiki Ennənistana daşınıb. İrəvan, Dərələyəz və Zəngəzur, Naxçıvan və Qarabağ bölgələrindəki at, qoç fiqurları, daş üzərində süjet xarakterli və ornamental oymalar xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu barədə 1834-cü ildə fransız səyyahı Lyubia de Monpere yazırdı ki, Qarabağda çoxlu daş, heyvan fiqurları var və yerli əhali onlara xüsusi hörmət bəsləyir". F.İsmayılov daha sonra bildirir ki, ermənilər işğal etdikləri ərazilərin qəbiristanlıqlarından heyvan fıqurlarını, süjetli daşları, qəbir daşlarını söküb yenidən emal edərək müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edirlər. İndiki Ermənistan və işğal edilmiş digər ərazilərimizdə Azərbaycanın yüz minlərlə sənət nümunələri və qəbirlər dağıdılıb, işğal olunmuş ərazilərdə bir dənə də olsun salamat qəbiristanlıq qalmayıb: "Ermənilər istər Qarabağ, istərsə də digər ərazilərdə vandalism siyasətini düşünülmüş, planlı şəkildə həyata keçirirlər".

Yaddaş.- 2007.- 15 mart.- S. 5.