Həqq M.

Sazın ləyaqəti və ya Azərbaycanın Ruhani

bütövləşməsi üçün xeyir-dua

Öncə bu yazının adını "Sazın lənəti" qoymaq və bizlərin indiki atmacalı halının səbəblərini bu baxımdan dəyərləndirmək fıkrində idim. Fəqət sevməyə bilmədiyim Azərbaycanı rəmzi Xızır, özü isə Ruhani İntibah bayramı olan Novruz ərəfəsində sazın ləyaqəti ilə tanış etmək qərarına gəldim.

İlahi eşqin işığını aşılamaq

"Aşıq" sözü bir titul kimi təxminən XI-XII əsrlərdən bəllidir. Həmin dövrlərdə yaşamış Türküstan Piri Şeyx Əhməd Yəsəvinin "Aşıqlar" rədifli qoşması məlumdur. Bir istilah kimi "aşıq" sözünün mənasına gəldikdə, indiyə qədər deyilən fikir və mülahizələri üç qismə bölmək olar:

1) Aşıq ərəb dilindəki "aşiq" sözündən olub vurulmaq, məhəbbət bağlamaq, bənd olmaq deməkdir;

2) "Aşıq" sözü türkdilli xalqların "işıq" sözündəndir. Bir çox nüfuzlu alimlər də təsdiq edirlər ki, işıq, nur, haqq, "Haqq aşiqi" orta əsr təriqətlərinin (Qələndəri, Bəktaşi, Hürufı və b.) rəmzi mənası, əqidəsidır;

3) "Aşıq" sözü "aşılamaq" sözündən əmələ gəlmişdir. Bu söz öz fikrini, məqsədini, istəyini başqalarına təlqin etmək mənasında indi də işlənməkdədir.

Fikrimcə, gözəl mətləbləri ifadə edən bu izahların hamısını keçərli hesab etmək mümkündür və bu baxımdan biz Haqq aşığın ilahi eşqin işığını aşılayan- şəxs kimi tanımlaya bilərik.

Saz həqiqəti

İsrarla İlahi Eşqdən söz açmağımız təsadüfi deyil. Bu, Haqq aşığının ən böyük silahı olan sazın mahiyyəti ilə bağlıdır. Saz "sazlamaq" sözünün kökündən olub nizamlamaq, kökləmək, qurmaq mənası daşıyır. Elə isə saz nəyi, necə və haraya kökləyir? Azərbaycan və bəşər tarixinin ən şanlı səhifələrinə adını yazdırmış Şah İsmayıl Xətai buyurur:

Bir gün ələ almaz oldum mən sazım,

Ərşə dirək-dirək çıxar avazım,

Dörd şey vardır bir qarmdaşa lazım,

Bir elm, bir kəlam, bir nəfəs, bir saz.

Əksər oxucular üçün Şah Xətainin şeirindəki "saz" adi bir musiqi alətidir, "elm" bilikdir, "kəlam şairlikdir, "nəfəs" isə yəqin ki, səsdir avazdır. Bu, ilk baxışda məntiqli görünsə də, məsələyə bu cür yanaşma kökündən yanlışdır. Çünki ölkələr fəth edən. taxt quran, mərkəzləşmiş dövlət yaradan Şah Xətai "kamil insan" formulunu yaradan şərtləri bu dörd şeydə görərkən daha dərin mətləblərdən xəbər verirdi.

"Saci-nar" dastanı

Təsəvvür dərvişlərinin yazılı və şifahi arxivlərində "Saci-nar" adlı bir dastan var. Dastanın qısa məzmunu belədir: göydə yeddi min il qanad çalan, zər qanadlı mələk Cəbrail Həqq Təalanı axtarır, onun camalını seyr etmək istəyir. Lakin buna heç cür müvəffəq ola bilmir. Çünki Həqqi görmək onun qüdrətində deyil. Cəbrailin yalvarışlarını, dualarını eşidən Allah mələklərə görünmək qərarına gəlir və insanı xəlq edir. Yeri gəlmişkən, bu barədə islam peyğəmbəri Hz.Məhəmmədin (ə.s.) mübarək hədisi də var: "Allah Təala özünü biruzə vermək istədi və insanı yaratdı". Adəmin (ə.s.) bədəni xəlq edildikdən sonra müqəddəs ruh o bədənə daxil ola bilmirdi. Çünki xilqətdən insan bədəni ruh qədər təmiz deyildi. Elə bu anda Həqqin öz əmrilə cəbrali saz olaraq adəmin qucağına düşür. Sonra Mikail o sazın simlərinə dönür. Ən sonda İsrafil də sazın səsinə çevrilir. Elə ilk pəncədən, ilk avazdan ruh məst olur və insan bədəninə daxil olur. Yeri gəlmişkən, vurğulayım ki, dastanın mövzusu Şah Xətainin şeirlərinin birində söylədiyi "Bir saz olub gəldim dilə" misrasının mistik mahiyyətini də açıqlamış olur.

Dolayısı ilə Türkün hələ miladdan öncə VI minillikdən üzü bəri yaşatdığı qopuz çoğursaz sənətinin hansısa kef və əyləncə məclisi üçün deyil, ilahi sirri nəsilbənəsil qorumaq və yaşatmaq üçün var olduğu aydınlaşır. O da aydınlaşır ki, Dədə Qorqudun qolça qopuzuna məhəl vermədən qardaş qırğını törədən oğuz igidləri həqiqətən də ilahi lənətlə üzləşərək daşlaşıblar. Və bu heç də kiminsə uydurması deyil, çünki qopuz-çoğur-saz sadəcə musiqi aləti yox, həm də həqq təalanın sirrini gəzdirən ilahi varlıqdır.

Azərbaycan - saz

Məlum olduğu kimi, hər bir musiqi aləti onu istifadə edən xalqın dilinə, təfəkkürünə uyğun formalaşır. Məsələn, İran tarı ilə heç vaxt Fizulinin qəzəllərindən ibarət muğam parçaları oxuna bilməz. Yaxud da kürdlərin təmburunda heç vaxt Azərbaycan saz havasını çalmaq olmaz. Çünki onların tembri, lad xüsusiyyətləri buna imkan vermir. Bu baxımdan tarixən Azərbaycan dövlətinin formalaşmasında sazın misilsiz rol oynadığını xüsusi vurğulamaq lazımdır.

O da mühüm məqamdır ki, saz Şah Xətainin Qızılbaş dövlətinin Azərbaycanın bütövlük rəmzinin təməl mahiyyətidir. Şah Xətai və Səfəvi xanədanının müridlərinin saza meyli isə Ərdəbil mühitindən çox ulu Göyçə mahalı ilə bağlıdır. Belə ki, Şah Xətainin ulu Göyçəyə gələrək böyük mütəfəkkir, möcüzəli sufi mürşidi Miskin Abdalla görüşündən sonra onun saza bağlılığı mütləq anlam kəsb etməyə başlayır.

Maraqlıdır ki, "Şah Xətai və Miskin Abdal" dastanında Miskin Abdal Şah Xətainin babaları ilə olan dostluq və yəqin ki, ruhani bağlılıq olan pirmürid əlaqələrindən söhbət açır. Miskin Abdal Əhli-Həqq idi. Şah Xətainin sələfləri Şeyx Heydər və Şeyx Cüneydgil isə Əhli-Həqq deyildilər. Halbuki onlarm varisi olan Şah Xətai özünü Əhli-Həqq adlandırır. Mühüm məqamlardan biri də, Xətainin başına şahlıq tacının məhz Miskin Abdal tərəfındən qoyulmasıdır. Xətai və Miskin Abdaldan başlayan saz və ürfan bağlılığı XX əsrin əvvəllərinə qədər davam edir. Təəssüf ki, məhz bu dövrdən etibarən Azərbaycan türkünün düşüncəsində Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər kimi Haqq aşiqlərinin yerini get gedə cılız sovet-kolxoz "sənəti" almağa başladı.

Sazın lənəti

Sovet rejiminin Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərinə vurduğu ən böyük zərbələrdən biri məhz aşıq sənətinin getdikcə mahiyyətdən uzaqlaşdırılması oldu. Azərbaycanın xanlıqlara bölünməsindən istifadə edərək onu ikiyə parçalayan, torpaqlarımızı Ermənistan, Rusiya və Gürcüstana verərək Azərbaycan türkünü süni sərhədlərlə bölən düşmən saz təməlində formalaşan ortaq təfəkkür qarşısında aciz idi. Azərbaycanın Dərbənd, Göyçə, Borçalı, Qazax, Təbriz, Maku və s. kımi bir-birindən ayrı salınmış bölgələrini ruhani qatda birləçdirən saz sənəti bolşevizmin iblisanə mühitində ciddi aşınmaya məruz qaldı. Əminəm ki, Azərbaycan türkünü iflic edən regionçuluq bəlası da məhz bu aşmmanın acı nəticəsidir. İlahi Eşqi vəsf edən aşıqların yerini "İliç kolxozunun lampalarını" tərifləyən, Stalinin aşıq libasına heç bir dəxli olmayan qalife şalvarını geyinərək sağa-sola gərdiş edənlər tutdu. Dolayısı ilə Azərbaycanın milli-mənəvi təməli olan aşıq sənəti cahillərin lağ və istehza obyektinə çevrilmiş oldu. Halbuki sazın İlahi qüdrəti İranın panfarsist rejimindən tutmuş UNESCO-ya qədər bir məqamlarda təsbit olunub. Vaxtilə Təbriz yaxınlığında ucaldılmış əzəmətli aşıq heykəli sonradan yenidənqurma bəhanəsi ilə uçuruldu. İran mollası musiqini, özəlliklə də sazı haram bilərək onun ifasını əngəlləmək iddiasındadır. Artıq Azərbaycandakı bəzi cahillər də bu iddia ilə çıxış etməkdədir. Acı bır mənzərə yaranıb: bir tərəfdə sazı "Ay ceyranım" kimi yüngül musiqilərə alət edərək özlərini reklam edən "aşıqlar" sürüsü, digər tərəfdən də bu cihzlığı gözə soxaraq sazı inkar edənlər. Halbuki saz ürfanın - bəsit şəriət və dar təriqət çərçivələrinə sığmayan mərifətin həqiqətə olan eşqidir. Aşıq havalarının sufı dünyagörüşündən qaynaqlandığından bixəbərdir Azərbaycan türkü. O bilmir ki, "Ruhani" kimi tanınan əslihdə "Ürfani"dir. Əksəriyyət "Mansırı" saz havasının Eşqin böyük şəhidlərindən olan Həllac Mənsura ithaf olunduğunu bilmir. Saz dinləməyi sevənlər belə əvvəllər "Qaraçı", daha sonra da "El havası" adlanan havanın əsl adının "Dərvişi" olduğunun fərqində belə deyillər.

Epiloq və ya ümid əvəzi

Vaxtilə UNESCO Yerdənkənar sivilizasiya ilə əlaqə saxlamaq üçün süni peyk vasitəsilə kosmik fəzaya Azərbaycanın saz havalarını göndərmişdı. "Saci-nar" dastanı UNESCO-nun bu seçimində yalnış etmədiyini təsdiqləməkdədir. Fikrimcə, Azərbaycanın ictimai-siyasi fəzasına da sazın ləyaqətini çıxarmaq lazımdır. Bu, istər Şimalla Cənubun birləşməsi, istər Türkiyədəki 20 milyonluq ələvi-bektaşi ilə mənəvi bütünlük, istərsə də Azərbaycan dövlətçiliyinin türk təfəkkürü təməlində möhkəmlənməsi üçün əvəzsiz imkandır, saz Azərbaycanın tarixi məkanlarının düşmən qarşısındakı ruhani sığortasıdır. Bu baxımdan itirilmiş Göyçə və Dərbənd, itirilməkdə olan Dağlıq Qarabağ və Borçalı Azərbaycan türkü üçün SOS siqnalı olmalıdır. Bir şey yəqindir: Azərbaycan türkü sazı cılız.

Ayna.- 2007.- 17 mart.- S. 6.