Məhərrəmova T.

Öz səsində əriyən ömür

Şövkət Məmmədova sənətdə saxtalıqla, laqeydliklə barışa bilmirdi

O, dünyaya ölümsüz bir ömür yaşamağa gəlmişdi. Adi insani tələblərin, xırda istəklərin fövqündə durmağı bacaran ülvi, əlçatmaz duyğularla yaşayan bir insan idi o. Özündən sonra da dünyada gəncliyini, məlahətini heç vaxt itirməyəcək bir səs qoydu. İllər, qərinələr ötsə də, heç vaxt qocalmayacaq bir səs...

Qeyri-adi musiqi duyumu

...Ötən əsrin sonlarında, çiçəkli bahar günlərinin birində Tiflisin köhnə məhəlləsində çəkməçi Həsənin ailəsində gözəl bir qız uşağı dünyaya gəldi. Şanlı-şövkətli olsun deyə... adını Şövkət qoydular onun. Şövkət də, bir yaş kiçik qardaşı Müqbil də ata-analarının, nənələrinin sevgi və nəvazişi ilə böyüyürdülər. Çəkməçi Həsən (bu ad Tiflisdə məşhur idi) sadə peşə adamı olsa da, işinin mahir ustası idi. Daxilən ziyalı bu adam sənətə, musiqiyə yüksək qiymət verirdi.

O zamankı Tiflis Qafqaz xalqları mədəniyyətinin mərkəzi kimi tanınırdı. Qədim şəhərin köhnə məhəllələrində, əyri-darısqal küçələrində, Şərq bazarlarında bütün günü yerli əhalinin adət edib sevdiyi, aşıq və sazəndələrin ürəkdən çalıb-oxuduqları el havaları, şirin mahnılar səslənirdi. Ancaq şəhər sakinlərinin maraq dairəsi yalnız xalq musiqisi ilə məhdudlaşmırdı. O zaman bütün Qafqazda ilk musiqi müəssisələri, teatrlar Tiflisdə yaradılmış, qəzetlər burada fəaliyyətə başlamışdı. Bax, balaca Şövkət belə bir mühitdə tərbiyə alıb böyüyrdü.

Həsən kişi övladlarının düzgün tərbiyə alması, əsl ziyalı kimi böyüməsi üçün əlindən gələni edirdi. 6 yaşlı balaca Şövkət A.Kitesanın maliyyələşdirdiyi özəl məktəbdə təhsil alırdı. Qızın valideynləri, xüsusən anası uşağın dərslərinə ayrıca diqqət və qayğıkeşliklə nəzarət edirdi. Ancaq tezliklə məlum oldu ki, bu məktəb onların gözlədikləri səviyyədə deyil. Odur ki, qızı məktəbdən çıxardılar. Hər gün "Müqəddəs Nina" təhsil ocağının müəllimi Yelena Nesterovna Kandelaki evə gəlib balaca Şövkətlə məşğul olurdu. Onun evə hər gəlişi Məmmədovlar ailəsi üçün əsl bayrama çevrilirdi. Şövkətin musiqi qabiliyyətini, istedadını ilk dəfə hiss edən Kandelakinin məsləhət və təkidi ilə uşağı musiqi məktəbinin fortepiano sinfinə yazdırdılar. Balaca qızın qeyri-adi musiqi duyumu elə ilk günlərdən müəllimlərinin diqqətini cəlb etdi. Artıq Şövkət V.A.Motsartın, İ.S.Baxın əsərlərini xüsusi məharətlə çalırdı.

Bir dəfə italyan müğənnisi Aida Qonzaqanın Tiflisdə qatrol konsertləri verilirdi. Müğənni Cildanın, Lakmenin ariyalarını ifa edirdi. Bu konsertlər balaca Şövkətin gələcək taleyində mühüm rol oynadı. O, böyük müğənninin çıxışlarına sonsuz maraq və məftunluqla tamaşa edirdi.

1910-cu ilin martı

Hamı Novruz bayramına hazırlaşır. Balaca Şövkət isə dərin kədər içindədir. Ətrafda hər şey ona boş və mənasız görünürdü. Sevimli atasını itirmiş qızcığaza elə gəlirdi ki, üzü bir də gülməyəcək. Bu bayram onun ailəsinə fəlakət gətirmişdi. Bayram axşamı general Mirzə Kazım Qacar onlara gəlib:

- Qafqaz canişininin xanımı Vorontsova-Daşkova evində ziyafət təşkil edir. Onun xahişi ilə pianoda çalmağı bacaran bir müsəlman qızı tapmalıyam. Mənə Şövkəti nişan verdilər - dedi. Xeyli tərəddüddən sonra qız razılıq verir. Ancaq iş elə gətirir ki, bu kübar ziyafətində Şövkət müğənni kimi çıxış edərək A.Rubinşteynin "Əzra"sını və Azərbaycan xalq mahnılarını oxuyur. Alqışlar uzandıqca, uzandı o gecə... Bu, ömrünün ən gözəl gecəsiydi. Bu gecənin bir möcüzəsi də var: generalın oğlu Darab Mirzə ona bəyaz qızıl güllər bağışladı. Ömrünün ixtiyar çağlarında belə, o gecənin xoş həyəcanını unutmayacaq müğənni...

Musiqi məktəbini bitirdikdən sonra təhsilini davam etdirmək məqsədi ilə Şövkət Bakıya gəlir. Bu zaman Tağıyev teatrının 30 illik yubileyi ərəfəsi idi. Hacı Zeynalabdin Tağıyev yaxşı bilirdi ki, Bakı teatrında qadın rollarını hələ kişilər oynayır. Belə bir vaxtda Şövkətin İtaliyada oxumaq arzusunu eşidən milyonçu onun təhsil haqqını öhdəsinə götürdü. Beləliklə, bir payız günü Tağıyevin çox zəngin, bər-bəzəkli mülkünün qapısından əlindəki 200 manatı bərk-bərk bağrına basmış gənc və zərif bir qız çıxdı. Bu, həmin anda dünyanın ən bəxtəvər qızı Şövkət Məmmədova idi.

Bir neçə gündən sonra o, vətəni böyük xəyallarla, sonsuz ümidlərlə tərk etdi. Qəlbində xeyirxahına bir dünya ümid, sevgi və minnətdarlıqla...

Lakin qızın bu sevinci uzun çəkmədi. Qəfildən təqaüd kəsildiyi üçün Şövkət təhsilini yarımçıq buraxıb vətənə döndü. Bu xəbər böyük Üzeyir bəyi çox təsirləndirdi. Təzədən vəsait toplayıb Şövkəti İtaliyaya göndərmək məqsədilə sənət dostları Trequlovların, H.Sarabskinin köməyi ilə özünün "Ər və arvad" tamaşasını səhnəyə qoydu. Tamaşa bitən kimi, ardınca dərhal Şövkət səhnəyə çıxdı. Həmin axşam tamaşa salonu adamla dolu idi. Qız səhnədə görünəndə salon elə bil silkələndi. Sonra hər tərəfə dərin sükut çökdü. Əvvəlcə bu sükut onu çaşdırdı. O, salondan səhnəyə zillənmiş heyrət dolu baxışlara baxdı, baxdı... Birdən içindən gələn ilahi səsi ilə oxumağa başladı. Pullu kişilərin qara çarşaba bürünmüş əsilzadə xanımları isə başıaçıq azərbaycanlı qızının cəsarətinə təəccüb edirdilər. Kəpənək zərifliyində qızın əli silahlı, qoluzorlu qoçuların qarşısındakı bu hünərinə mat-məəttəl qalmışdılar. Bu qədər adamın içində isə Şövkətin gözünə heç nə görünmürdü. Öz səsiylə, öz sənətiylə baş-başaydı qız...

Konsertdən sonra dostları onu gizli yolla teatrın binasından çıxartdılar. Bu, Azərbaycan mədəniyyəti tarixində mühüm hadisə idi. Bəlkə də təkcə bu konserti ilə Şövkət Məmmədova xalqın tarixində böyük bir zamanın gücü çatmayacaq bir inqilab etmişdi. Təəssüf ki, konsertdən yığılan pul Şövkətə çatmadı və dostları onu təhlükədən qorumaq məqsədilə Bakıdan uzaqlaşdırdılar. O gecədən ona qalan isə Hacı Zeynalabdinin göndərdiyi çiçək dəstəsi, bir də dostlarının mənəvi köməyi oldu...

1915-ci il

Şövkət artıq Kiyev Konservatoriyasında oxuyur. Buradakı təhsil illəri onun həyatında mühüm rol oynayır. Əvvəla, böyük bəstəkar, o zaman konservatoriyanın rektoru olan Qliyevlə tanış olur. Sonradan bəstəkar Qliyev müğənninin ecazkar səsinə pərəstiş edərək özünün məşhur "Şahsənəm"ində Şahsənəm obrazını ona həsr edir. O, N.Nərimanovla, Y.V.Çəmənzəminli ilə, Q.Musabəyovla dostlaşır. Şövkət onların təşkil etdiyi "Qafqaz birliyi" klubuna yazılır. Klub əsasən xeyriyyəçiliklə məşğul olurdu. Şövkət Məmmədova klubun işində fəal iştirak edir. Verdiyi solo konsertlərdən yığılan vəsaiti tələbə təşkilatlarına, yoxsul ailələrinə köçürür.

Şövkət xanım Azərbaycanın ictimai həyatında fəal iştirak edirdi. Onun təşəbbüsü ilə Bakıda teatr texnikumu təşkil olunur. Bu, həm də Yaxın Şərqdə ilk teatr təhsil ocağı idi. Şövkət xanımın ilk rektoru olduğu bu texnikumun birinci buraxılışı 1926-cı ildə oldu. Və ilk on bir nəfər məzunun on nəfəri kişi, biri isə gələcəyin unudulmaz sənətkarı Fatma Qədri idi.

1925-ci ildə o, Parisdə keçirilən Beynəlxalq dekorativ sənət sərgisində iştirak etmişdi. Fransa musiqiçiləri böyük sənətkarın yaradıcılığı ilə yaxından maraqlanaraq onu Sarbonna Elmi Tədris Mərkəzinə dəvət etdilər. Orada Şövkət xanım maraqlı repertuarla Fransa tamaşaçılarını heyran etdi. Bu ölkədə ona özünün səsi yazılmış valları bağışladılar. İki il sonra isə müğənni İtaliyaya təhsil almağa getdi.

...İllər keçə-keçə o, sənət salnaməmizin qızıl səhifələrini yazacaq. Azərbaycan və dünya səhnələrində özünün məlahətli, şaqraq səsi ilə bir ömürdə Gülçöhrənin, Nərgizin, Şahsənəmin, Rozinanın və başqalarının taleyini yaşayacaqdı. Bütün bunlar onun sənətkar ömrünün görünən tərəfidir. Bəs bir insan, qadın, ana kimi necə?

Qızı Cəmilə xanımın dediklərindən:

- Mən anamın yeganə övladı olsam da, anam öz təmənnasız, ülvi ana məhəbbətini mənim və sənətinin arasında iki yerə bölməyi bacarıb. Özü də bunu elə edib ki, mən qətiyyən qısqanmamışam. Gözümü dünyaya sənət yanğısı ilə yaşayan bir insanın yanında açdığım üçün onun öz işinə vurğunluğuna da adi baxmışam. Olduqca mehriban, istiqanlı, ailəcanlı idi. Xeyirxahlıqdan yorulmurdu. Tələbələri ilə dərsdən əlavə, evdə də məşğul olurdu. Bəzən süfrəmizin başında on-on beş nəfər birdən əyləşir, evi olmayanlar bizdə gecələyərdi. Anam onların yemək-içməyinin, dincəlməyinin də qayğısına qalırdı. Ancaq onu da deyim ki, bu mehribançılığın içində çox ciddi tələbkarlığı da vardı. Sənətdə saxtalıqla, laqeydliklə, ögeyliklə heç barışa bilmirdi. Bir də vaxtını düzgün bölməyi, dediyini eləməyi bacarırdı. Anamın bütün həyatı gözlərim önündədir. Hər tamaşasında bir ömür yaşayırdı elə bil. Deyirdi ki, hər səhnəyə çıxanda sanki ilk dəfə oxuyuram. Doğrudan da, son günlərinə qədər sənəti adiləşmədi gözündə. Üzeyir bəyin təklifi ilə sənətin sirlərini gənc istedadlara öyrətməyi daha üstün tutaraq konservatoriyada da eyni həvəslə, eyni yanğı ilə işlədi. Ümumiyyətlə, mən də daxil olmaqla bütün gəncləri mədəni, hərtərəfli savadı görmək istəyirdi. Özü səkkiz dil bildiyi üçün xarici dilləri öyrənməyi hamımıza məsləhət görürdü.

Onun sənət taleyində uğurlu anlar, günlər çox olub. 1938-ci ildə Moskvada Azərbaycan mədəniyyəti dekadasında onun unudulmaz Bülbüllə çıxışı xüsusi qarşılanmışdı. Elə orada SSRİ Xalq artisti adına layiq görülmüşdü. Anamı heç vaxt o cür xoşbəxt görməmişdim.

Anam təkcə mənim üçün, ailəsi və qohumları üçün deyil, tələbələri, həmkarları üçün də nümunə olmağa çalışırdı. Vaxtını düzgün bölər, dediyini yerinə yetirərdi. Dörd çağırış Respublika Ali Sovetinin deputatı kimi öz seçiciləri ilə tez-tez görüşər, onların dərd-sərini öyrənib vaxtında kömək edərdi. Çoxu zəif görünüşlü, incə təbiətli bu qadının iradəsinə, çevikliyinə həsəd aparırdı.

Şövkət xanımın nəvə və nəticələri bu insanı heç görməyiblər. Onu şəkillərdən, lentlərdən, bir də səsindən tanıyırlar. Çünki bu evdə, bu ocaqda Şövkət xanıma sonsuz məhəbbət, ehtiram var. Bunu evlərinə qədəm qoyduğun andan hiss edirsən. Barmaqlarının hərarəti, səsinin istisi hopmuş yadigar royal da, üzərindəki iri portreti də sağlığında qoyulduğu yerdəcə durub. Hər səhər ailə üzvlərini şəkildən baxan gülümsər gözləri ilə salamlayıb balalarına xeyir-dua verir. İndi onlara qalan xoş xatirələri, şirin söhbətləri, bir də heç zaman qocalmayan səsidir...

Kaspi.- 2007.- 29 mart.- S. 14.