Səttarova
M.
Yaralı
turacın rəqsi
Onunla söhbətdən doymaq olmur. Doğulduğu
mahalı tərk etməsindən 80 ildən artıq bir zaman
kəsiyinin keçməsinə baxmayaraq, şirin Qazax
ləhcəsini hələ də yadırğamayıb.
Söhbət boyu özünü Bakının
mərkəzində deyil, sazlı-sözlü bu mahalda hiss
edirsən. Ötənlərdən gənclik
həvəsiylə söz açır.
Dönə-dönə danışdıqlarını
təkrar dilə gətirməkdən usanmır. Xəyalı
onu gah dədə-baba yurduna, gah da dünyanın axırı
adlandırdığı Seneqala aparıb çıxarır.
Xəyal atı Moskvadan vurub Bağdaddan çıxır.
Üz-gözündə təbəssüm
xanım-xatınlıq ədasıyla yaddaş
dəftərçəsindəki xatirələri
çözür. Ömür-gün həmdəmi
Əhməd-Cövdət Hacıyevin adının
çəkilməsiyləsə bu təbəssümü
kədər buludu əvəzləyir. Cövdətini
vəfasızlıqda qınayır rəqqasə Əminə
Dilbazi. Ömür-gün həmdəminin əhdə
vəfasızlıq edib fani dünyanı ondan öncə
tərk etməsini hələ də bağışlaya bilmir…
* * *
İlk dəfə neçə yaşında və hansı
musiqiyə qol qaldırıb oynamasını xatırlaya bilmir.
Bildiyi tək şey fani dünyadakı günlərinin
musiqisiz, rəqssiz olmamasıdır. Oynadığı
rəqslərin say-hesabını itirsə də, rəqsə
tamarzı qalmadığını deyir. Ancaq vaxt vardı, onu
canından artıq sevdiyi rəqsə tamarzı qoymaq istəyirdilər.
Çox insanların "burjuy, kulak, xalq
düşməni" kimi gedər-gəlməzə
göndərildiyi zamanlar idi. Bəy qızının rəqs
meydanında at oynatmasına da paxıllıq edirdilər.
Ayağının altını qazıyanlar da vardı,
"ləkəli keçmiş"inə aid material
toplayanlar da. "KQB"nin Əminə Dilbazi
ad-soyadını qara siyahıya salması üçün
gərək olan hər şey hazır idi.
Çıxış yolunu ölkə rəhbərinə
məktub yazıb, ondan yardım istəməkdə
görür. Rəhbərin gənc
rəqqasənin ünvanına göndərdiyi "kimsə
sənə gözün üstə qaşın var deyə
bilməz" ismarıcı hələ açılmamış
istintaq işinin materiallarının zamanın arxivinə
gömülməsinə səbəb olur…
19 yaşında professional səhnəyə
çıxmışdı. Rəqs qanunlarına
görə, 20 il sonra istəməsə də,
səhnəyə vida etməli olur. Ancaq bu 20 il
ərzində dünyanın bir sıra
ölkələrində səfərdə olur, dövlət
tədbirlərində keçmiş ittifaqı təmsil edir.
1959-cu ildə Moskvadakı çıxışını
izləmək üçün ovaxtkı mədəniyyət
naziri də konsertə təşrif gətiribmiş. Nazirin
gəlişiylə əlaqədar səhnədə
xüsusi işıqlandırma effektleri qurulur. Projektorlar
rəqqasənin alışdığı kimi bütün
səhnəni deyil, yalnız onun olduğu yeri
işıqlandıracaqdı. İşıq selinin ortasında
tək qalması və gur işığın onu qarabaqara
izləməsindən narahatlıq keçirdiyindən
etirazını bildirir. Ancaq bu dəyişikliyə nazirin
özünün imza atdığını
öyrənincə razılaşmaqdan başqa
çıxış yolu qalmır. Daxili
narahatçılığı, həyəcanı
səhnəyə çıxdığı andanca onu tərk
edir. Onu kölgə kimi izləyən projektorları da, nazirin
zalda oturmasını da unudur. Meydanda yalnız o və
qavalı vardı. Lirik, ağır rəqs olan
"Qaval"ın Moskva tamaşaçıları
tərəfindən bəyəniləcəyinə ümidi az
idi. Ancaq hər şey gözlədiyinin əksinə olur.
Üstəlik, bu rəqs ona Xalq artisti adını
qazandırır. Mixaylov Azərbaycana telefon
açaraq ovaxtkı mədəniyyət nazirinə
Əminə Dilbazinin xalq artisti adına layiq
görülməsi haqqında göstəriş verir…
Rəqsləri, onların yaranma tarixləri və
ifaçısına qazandırdığı uğurlar
haqqında yerli-yataqlı danışmağı
xoşlayır. İfasında rəqs tarixinə
düşən "Turacı" repertuarındakı
ən ağır rəqslərdən olub. 7 dəqiqə davam
edən rəqs Dilbaziyə səhhəti bahasına başa
gəlib. Yaralı turacın yerə yıxılma
səhnəsində diz qapağını zədələdiyindən
bir müddət xəstəxanada yatmalı olub…
Bir-birinə caladığı səfərlər,
xatirələr arasında Bağdad səfərinin öz yeri
var. Altmışıncı illərdə sovet
rəsmilərinin Bağdada işgüzar səfəri
təşkil olunur. Qrupa Mərkəzi Komitənin ovaxtkı
məsul işçilərindən olan Anastas Mikoyan
rəhbərlik edirdi. Bağdad valisi
Əbdül Kərim Qasım həddən artıq
qaraqabaqlığı ilə tanındığından
rəsmi görüşdən öncə sovet
incəsənət xadimlərinin ifasında
çal-çağır təşkil etmək və sonra
işgüzar mərhələyə keçmək
nəzərdə tutulur. Ancaq ilk ifadan sonra
qaraqabaq valinin sifət cizgiləri daha da sərtləşir.
İfanı bəyənmədiyi açıq-aşkar hiss
olunur. İkinci çıxış Əminə Dilbazinin
olur. Əlində içi su dolu armudu stəkanlar "Mirzəyi"
havasının sədaları altında səhnəyə
çıxır. Deyir, səhnədə
oynadığı yerdə sanki birdən-birə yuxudan
ayılır: "Bura bir ərəb ölkəsiydi və biz
müsafiri olduğumuz bu ölkənin adət-ənənələrinə
uyğun hərəkət etməli idik. Qaydalara görə,
valiyə baş əyməliydim. Ancaq bunu elə etməliydim
ki, bu hərəkətim öz tərəfimizdə
narazılıq doğurmasın".
Səhnədən düşüb öncə valiyə, sonra
Mikoyana təzim edir, ardınca da vali stəkandakının
şərab olduğunu düşünməsin deyə, onun
suyunu yerə boşaldır. Rəqqasənin bu
hərəkəti valinin xoşuna gəlir,
üz-gözünü təbəssüm bürüyür.
Əminə Dilbazinin bu çıxışından sonra
bədii hissəyə dərhal ara verilir. Belə bir fürsəti
əldən vermək istəməyən Mikoyan Bağdad valisi
ilə danışıqlara başlayır. Elə həmin
axşam valinin iqamətgahında nümayəndə heyətinin
şərəfinə böyük ziyafət verilir. Mikoyan
uğurlu danışıqların səbəbkarı olan
rəqqasəni böyük büllur vaza ilə
mükafatlandırır. Valinin Mikoyana dediyi "sizin
rəqqasə istedadlı sənətkar olmaqla yanaşı,
həm də bacarıqlı bir siyasətçidir. Onun
təziminin də, stəkanların suyunu yerə
boşaltmasının da mənası mənə
aydındır" sözləri Bağdad səfərinin
Dilbazi ömrünün unudulmaz anlarına çevrilməsinə
səbəb olur. Bu səfərdən bir müddət sonra
Moskvada Azərbaycan yazıçılarının
ongünlüyündə iştirak edən Dilbazi yenidən
Mikoyanla qarşılaşır. Gözəl
rəqqasəni dərhal tanıyan ittifaqın məsul
işçisi Bağdad görüşünün xatirəsi
olaraq onu ikinci bir büllur vazayla mükafatlandırır…
Bağdad səfəri rəqqasənin yaddaş
kitabçasında özünə ömürlük yer
tapdığı kimi, onun repertuarına da ərəb
rəqsinin salınmasına səbəb olur. Bu rəqsə
uyğun olaraq, ifaçının bel-qarın hissələri
açıqda qalırdı. İlk ifası Bakıda olan
"Ərəb rəqsi"nin şöhrəti tezliklə
bütün Azərbaycanı bürüyür. Canlı
konsertlərdə bu rəqsi tez-tez ifadan imtina edirdi.
Gəncə səfərində də rəqsin ifasından
boyun qaçırmağa çalışsa da,
gəncəlilərin inadını qıra bilmir. Deyir, bütün qohüm-əqrəba zalda
olduğundan onların qarşısına göbəyi
açıq çıxmaq istəməyib. Üstəlik,
Gəncənin Bakıdan fərqli məkan olması,
istənilən xoşagəlmiəz hadisəylə
üzləşmək ehtimalı da onu bu addımı atmaqdan
çəkindirib. Ancaq gəncəlilərin "bu
rəqs olmayacağı təqdirdə, kosertin davamına
ehtiyac yoxdur" sözləri Dilbazini çıxılmaz
vəziyyətdə qoyub. Xəcalətdən üz-gözü
qızarmış halda səhnəyə çıxıb.
Ön cərgədə iki cavan oğlan oturubmuş. Rəqsin
şirin yerində onlardan biri digərinin qulağına nə
deyirsə, o, oturacağın qoltuq hissəsini
çıxarıb onun başına vurur. Gəncin başından
axan qan düz səhnəyə fışqırır…
Xatirələr onu Qazaxa aparır. İsmayıl adlı bir
əsgərin toyunda qol götürüb oynamasından
danışır. Deyir, rəqs şahzadəsi adını
toy rəqqasəsi adına dəyişməmək
üçün dəvət aldığı toylardan daim
imtina edib. Ancaq Qazaxda əsgər İsmayılın
valideynlərinin xahişini yerinə sala bilməyib. Qara zurnanın, aşıq Ədalətin
sazının sədaları altında qol götürüb
oynayıb. Özü demiş, saz havasına elə
süzüb ki, Ədalət göyə çıxıb…
Üz-gözündə təbəssüm xatirəni
xatirəyə calayan Əminə Dilbazi ömür-gün
həmdəmi Gövdət Hacıyevdən söz
güşən kimi dəyişir,
təbəssümünü kədər buludları
əvəzləyir. Cövdətsiz günlərində
Cövdətli günlərindən söz açmaq, o
şirin, əlçatmaz xatirələri paylaşmaq
istəmir. Cövdətiylə hər kəsə nəsib
olmayan bir ömür, əbədiyaşar sevgi
yaşadığını deyir. Evlilik tarixçələri
isə lap nağıllardakı kimi başlayıb.
Günlərin birində gənc bəstəkar
öncədən xəbərdarlıq etmədən onu nikah
bürosuna aparıb. Sən demə,
"hələ tezdir" deyən Əminənin
razılaşmayacağından ehtiyat edərək, hər
şeyi Mirvarid Dilbazi ilə əvvəlcədən
düzüb-qoşublarmış. Beləcə, almanların
Minvoda gəlib çatdıqları bir dövrdə
xoşbəxt bir ailənin bünövrəsi qoyulur.
Biri digərinin ölümünə dözə
bilməyəcəyindən bu dünyanı birgə tərk
edəcəklərinə söz vermişdilər.
Sevgililər gərək ayrılmasın, öləndə
belə, deyirdilər. Ancaq Cövdəti əhdinə
"vəfasızlıq" etdi. Bu dünyanı
Əminəsindən öncə tərk etməklə onu bir
ömürlük xatirələr və məlhəmi olmayan
bir ağrıyla baş-başa qoydu
Xəzər.- 2007.- 17
mart.- S. 14.