Hacıxanoğlu İ.

Yuxularını çəkən rəssam

Hacı Eldar Mikayılzadə: "Yaradıcı adama nə lazımdı, bir qarın yeməyi olsun, bir də əynində paltarı, vəssalam"


Azərbaycan rəngkarlıq sənətinin tarixi çox qədimlərə gedib çıxır. Dünyanın bir çox məşhur muzeylərini xalqımızın bu sahədə qeyri-adi sənət nümunələri yaradan sənətkarlarının əl işləri bəzəyir. Bu gün onlardan biri, xarici ölkələrdə dəfələrlə sərgiləri təşkil olunan xalçaçı-rəssam Hacı Eldar Mikayılzadədən bəhs edəcəyik. Hacı Eldarın yaradıcılığının bir özəlliyi onun fəaliyyətinin əhatə dairəsinin genişliyidir. Bunu görmək üçün onun balaca emalatxanasında bircə dəfə olmaq bəs edər. Bu emalatxanada nələr var: xalqımızın nəsillərdən-nəsillərə, əsrlərdən-əsrlərə ötürərək bu günümüzə yetirdiyi xalq tətbiqi sənət nümunələrindən, nəqqaşlıq, miniatür, oyma yolu ilə hazırlanan əsərlərdən tutmuş, çox mürəkkəb çeşnisi olan xalçalarədək, iri tablolaradək hər şey. Hamısı da bir-birindən fərqli, bir-birindən nəfis. Lakin onları birləşdirən bir ana xətt var ki, o da rəssamın daxilindəki ilahi eşqin rənglərə hoparaq insanlara ruhi saflıq aşılamasıdır.

Sufi rəssamın təsəvvüf dünyası

- Hacı, bir rəssam kimi təsəvvüfə yüklənməyinizə səbəb nədir? Digər tərəfdən, bütün əsərlərinizdə Füzuli var...
- Əslində təsəvvüf elmi türklərdən gəlir. Çünki biz türklər heç vaxt atəşpərəst olmamışıq. Doğrudur, bəzi tarixçilər "atəşpərəst" sözünü bizə damğa kimi yapışdırıblar, amma onlar da səhv edirlər. Biz türklər heç vaxt atəşpərəst olmamışıq. Atəşpərəst iranlılar, farsdilli xalqlar olub. Türklər isə həmişə Göy Tanrıya sitayiş ediblər. Tanrıçılıq da Allaha eşq üstündə qurulan bir din olub. Maraqlısı da budur ki, ərəb xilafətinin yarandığı ilk vaxtlarda onlar türklərlə döyüşdən məğlub qayıdıblar. Və türklər ərəblərin yaydığı dinlə tanış olanda, özlərinin əsrlər boyu tapındıqları dinin kitabını görüblər. Yəni o vaxtadək onlar tək olan Allaha inanırdılar, intəhası, onun nəzəriyyəsini bilmirdilər. Buna görə də, türklər iki əllə İslamdan yapışdılar. Türklər yeganə millətdir ki, ərəbləri məğlub etsələr də, onların dini qəbul ediblər, yəni qalib tərəf məğlub tərəfin dinini, mədəniyyətini qəbul edib. Maraqlıdır ki, ərəblərdən fərqli olaraq türklərdə İslam dininə sitayiş Allaha sevgi üzərində qurulub. Ərəblərin Allaha olan inamlarının qorxu üzərində qurulması onların incəsənətlərindəki bəsitlikdən də hiss olunur.
- Onda belə çıxır ki, İslam incəsənəti türklərin üzərində qurulub...
- Yox, əstəğfürüllah, sadəcə olaraq, İslam mədəniyyəti və incəsənətinin inkişafında türklərin əməyi daha böyükdür. Məsələn, türklər ərəb əlifbasını qəbul etsələr də, 114 cür xəttatlıq üslubunu onlar yaradıb. Bu sənətləri inkişaf etdirmək üçün də yalnız sevgi lazımdır. Çünki incəsənət sevgidən yaranır. Bəzən deyirlər ki, İslam heykəltəraşlığı qadağan edib ki, bu, bütpərəsətlik nümunəsidir. Amma belə deyil, İslam dini imandakı bütpərəstliyi qadağan edib, bunu incəsənətlə niyə qarışdıraq ki? Ona görə də, ərəblər bu sözləri o dövrlərdə hərfi mənada qəbul ediblər. Yəni, misalçün, ikonalar haram sayılır. Bu o demək deyil ki, portret çəkmək olmaz. Bundan başqa, ərəblər bütpərəstlikdən döndükləri üçün İslamın ilk vaxtalarında belə şeylərə çox həssas yanaşırdılar. Ona görə də kimsə bir nəfərin rəsmini çəkəndə və ya heykəlini düzəldəndə, qarşısını birdəfəlik alırdılar. Amma türklərin o qorxusu yox idi. Ona görə də tətbiqi incəsənətin bütün növlərinin inkişafı məhz türklərlə bağlıdır. Söhbət İslam incəsənətindən gedir. Xüsusilə bu işdə azərbaycanlıların öncüllər siyahısında olması da təbiidir. İslam incəsənətinin "qızıl dövrü" Səfəvilər imperiyasının yarandığı vaxtlara təsadüf edir. O dövrə ki, Həbibi, Füzuli, Xətai, Nəvai, Sultan Məhəmməd kimi sənətkarlar yetişmişdi. İstər söz sənəti olsun, istərsə də tətbiqi incəsənət, bunun fərqi yoxdu. İncəsənətin yaranması insaniyyətin yaranışı ilə üst-üstə düşür. Qurani-Kərimdə deyilir ki, Allah-təala insanı yaradanda "ol" deyib. Yəni birinci səs gəlib, sonra sözə keçib, daha sonra da materiya yaranıb. Yəni səs musiqidir, söz şerdir, materiya isə tətbiqi incəsənətdir. Bu mənada bütün insanlarda "Allahın hədiyyəsi" var, sadəcə olaraq hərədə bir cür izhar olunur. Bununla fəxr etmək yox, şükr etmək lazımdır. Çünki bunu Allah insana hədiyyə edib, insan o zaman fəxr edərdi ki, özü nəyisə yaratsın, bu da mümkün deyil. Hansısa istedadlı adama deyirlər ki, "filankəsin istedadı Allah vergisidir". Bu, səhv fikirdir, yenə deyirəm, insan doğulanda, Allahın hədiyyəsi ilə dünyaya gəlir. O ki qaldı müasir dövrümüzdə incəsənətdə təsəvvüf meyllərinə, burada elə bir qəribəlik yoxdur. Hər kəs öz iç dünyasını qoyur ortalığa.

"... Girdim Kəbənin həyətinə, Kəbə yerində yox idi"

- Burada bir tabloda bir tərəfdə Füzuli, digər tərəfdə isə Alim Qasımov əks olunub. Leyli ilə Məcnun da oturub kənardan Alimə qulaq asırlar...
- Tablonun adı "İki dahi"dir. Mənim fikrimcə, Füzuli poeziyada hansı zirvədədirsə, Alim də muğamatda o yüksəklikdədir. Biz görmüşük ki, muğamatda nisgili bəmdə oxuyarlar, amma Alim yeganə xanəndədir ki, Füzulinin nisgilini zil səslə çatdırır. Bir dəfə Baba Pünhan Alimə bir qəzəl vermişdi. Sonra mənə dedi ki, "Mənə deyirlər, sənin qəzəllərin muğamlıq deyil". Onda mən Babaya dedim ki, "sənin qəzəllərinə musiqi, Alimin musiqisinə isə söz lazım deyil". Həqiqətən belədir. Misal üçün, rəhmətlik Hacıbaba Hüseynovun ifasına qulaq asanda, həm qəzəliyyata diqqət yetirirsən, həm də muğama. Alim yeganə xanəndədir ki, onun ifasına qulaq asanda sözlərə fikir vermirəm, o anda məni yalnız musiqi düşündürür.
- Emalatxanada maraqlı bir tabloya da rast gəldim. Orada cəhənnəmi Kəbənin altında təsvir etmisiniz...
- Deməzdim ki, cəhənnəm mən çəkdiyim kimidir, sadəcə olaraq cəhənnəmi elə təsvir etmişəm. Həmin tabloda mən yuxuda gördüklərimi çəkmişəm. Yuxuda gördüm ki, girdim Kəbənin həyətinə, amma Kəbə yerində yoxdur. Oradakı camaat da tərsinə fırlanır, yer də qırmızı rəngə boyanıb. Başımı qaldırıb gördüm ki, Kəbə səmadan asılı qalıb və camaat ziyarət edir. Həmin insanlar da tövbə edib düz yola gələnlərdir.
- Bu yaxınlarda dövlət başçısı rəssamlar üçün emalatxanalar tikilməsi ilə bağlı sərəncam imzaladı. Sizin emalatxana da yaman darısqaldı...
- Prezidentimiz çox sağ olsun ki, işi-gücü başından aşsa da, incəsənətimizi yaddan çıxarmır. O ki qaldı mənim emalatxanama, buna da şükür. İşləyən adam üçün yerin böyük və ya balaca olmasının elə bir təfavütü olmur. İlham gələndə, bəzən elə adi qələmlə də böyük əsər yaratmaq olur.
- Hacı, ümumiyyətlə, vəziyyət necədi, indi dolanmaq olurmu?
- Çox çətindi. İncəsənətlə dolananlar çoxdu, amma sənətlə dolanmaq olmur...
- Bunu emalatxananızdan da başa düşmək olur. Görün nə qədər yarımçıq çertyoælar qalıb...
- Məncə, elə-belə də olmalıdır. Hansı sənətkarın ömrü rahat keçib ki güzəran baxımından... Bəzən SSRİ-ni pisləyirik. Amma bəzi məqamlarda gəlin razılaşaq ki, SSRİ-nin bizim incəsənətimin inkişafında böyük rolu olub. O dövrdə sənətkar güzəran haqqında fikirləşmirdi. Dünya şöhrətli rəssamlarımız məgər o dövrdə yetişməmişdilərmi? O dövrdə əgər rəssamlara, şairlərə, yaxud digər incəsənət xadimlərinə güzəran yaradılmasaydı, indi həmin sənətkarlar olmayacaqdı. Şah Sədi Şirazinin "Gülüstan"ını oxuyandan sonra onu xəzinəyə aparıb deyir ki, "nə qədər istəyirsən, qızıl götür". Sədi də deyir ki, "şah sağ olsun, mənə o qədər qızıl ver ki, onun haqqında fikirləşməyim". Doğrudan da gözəl deyib, yaradıcı adama nə lazımdı, bir qarın yeməyi olsun, bir də əynində paltarı, vəssalam.

"Mən öz sənətimə ibadət kimi baxmışam"

- Sərgiləriniz olurmu?
- Sərgilərim çox olub, amma xaricdə. Özü də rəngkarlıqla bağlı yox, yalnız xalçalarımın sərgiləri olub. Çünki mən rəngkarlıqla 25 il idi ki, məşğul olmurdum, son 5 ildə başlamışam çəkməyə. O da bir az böyük çıxmasın, əksəriyyətinin mövzusu yuxularımdı.
- Axı xalçaçılıq da asan sənət deyil...
- Adam öz sənətini sevəndə, Allahın köməkliyi ilə nə istəsə, edə bilər. Mən öz sənətimə ibadət kimi baxmışam.
- Bu gün fəaliyyət göstərən xalça sexləri sizə müraciət edirmi? Belədə həm sənətlə məşğul olarsınız, həm də pul qazanarsınız...
- Mən ona baş qoşsam, əsl sənətlə məşğul ola bilmərəm. Məgər Alim Qasımov indi toylara gedir? Yox! Çünki o, indi səsi ilə deyil, ruhu ilə oxuyur. Sabah mən də elə işə başlasam, gəlib mənə diktə edəcəklər ki, "bunu eləmə, bunu elə..." Bir dəfə tanınmış müğənnilərdən biri gəlib dedi ki, "mənə bir xalça çeşnisi çək ki, güllərin içində olum, nə bilim belə olsun, elə olsun". Mən də dedim ki, "bundansa get cizgi filmi çəkdir də".
- Hacı, sizin yaradıcılığınızda miniatür və nəqqaşlıq sənəti də geniş yer tutur. Bu gün bu sənətlə maraqlanalar, məşğul olanlar çox azdır. Bəs, kökü qədimlərə gedib çıxan Şərq rəngkarlıq sənətini sizdən sonra kimlər davam etdirəcək? Bildiymə görə, Rəssamlıq Akademiyasında miniatür və nəqqaşlıq şöbəsi yoxdur.
- Məsələ Rəssamlıq Akademiyasında şöbələrin olmamasında deyil. Əsas odur ki, biz həmin tərbiyəni yenidən meydana gətirək. Məgər Şərqin böyük rəssamı Soltan Məhəmməd avropalı rəssamlar Rafael və yaxud Rembrandt kimi işığın və ya kölgənin nə olduğunu bilmirdi, yoxsa görmürdü? Görürdü, amma tərbiyə başqa idi. Məsələn, Soltan Məhəmməd "Quran"da deyildiyi kimi, kölgə şeytanların toplaşdığı yer olduğuna görə, öz miniatürlərində kölgələrdən istifadə etməzdi. Qərb incəsənəti gördüyünü əks etdirir, yəni materialistdir. Şərq incəsənəti isə insana gördüklərini deyil, ruhunun sözünə qulaq asmağı təlqin edir. Ona görə də, peyğəmbərlər Şərqdən çıxıb. Mən ötən ildən Rəssamlıq Akademiyasında pedoqoæi fəaliyyətə başlamışam.
Artıq 4 tələbəm var, inşallah, yavaş-yavaş bildiklərimi onlara öyrədəcəyəm...

 

Ekspress.-2007.-12-14 may.-S.16.