Məhərrəmova T.

Səhnəmizin ən gözəl, ən uzunömürlü Leylisi

Böyük bir sənət yolunun yolçusu idi Həqiqət Rzayeva. Sənətin yeni üfüqləri onu daim cəlb edirdi və o, bu sənət yolunun adi yolçusu deyildi. O, bu yolları çox vaxt özü salırdı. Muğamatı gözəl bildiyindən Həqiqət xanım adi xanəndə deyildi. O, təkcə mahnı ifa etmirdi, insanları öz incə qəlbinin, böyük ürəyinin duyğu və hisslərinə tabe edərək xüsusi bir sehrə salırdı, ovsunlayaraq tərbiyə edirdi.

"Onun səhnəyə qədər keçdiyi yol çox ağır olmuşdu" - deyə gəlini Gülər xanım xatırlayır:

- Həqiqət 5 aylıq körpə ikən atası vəfat etmiş, ailənin bütün yükü anasının çiyinlərinə düşmüşdü. Anası əl işləri görməklə ailəni dolandırmağa məcbur idi. Bir müddət sonra o, bir fəhləyə ərə gedir və onlar Bakıya köçürlər. Lakin orada da dolana bilmədikləri üçün yenidən Lənkərana qayıdırlar. Bu zaman Həqiqətin 11 yaşı vardı. Onun oxumaq vaxtı çoxdan çatmışdı, ancaq oxumaq üçün heç bir maddi imkan yox idi. Elə bu zamanlar Lənkəranın mədəni həyatında çox mühüm hadisə baş verir. Gənc müəllimə Məryəm xanım Bayraməlibəyovanın təşəbbüsü ilə şəhərdə birinci qız məktəbi təşkil edilir. Məktəbin binası olmadığından Məryəm xanım böyük xeyriyyəçilik göstərərək məktəbi evində açır. Lakin bu, yeni bir çətinlik doğurur. Valideynlər binası olmayan məktəbə qızlarını göndərmək istəmirlər. Məryəm xanım evbəev, qapı-qapı gəzərək ata-anaları yola gətirməyə səy edir və nəticədə 8-9 qızın öz evində oxumasına nail ola bilir. Bu qızlardan biri də Həqiqət idi. Həqiqətin anası Zeynəb onun əlindən tutaraq birbaşa Məryəm xanımın yanına gətirir: "Allah eşqinə, mənim qızıma da yazı-pozu öyrət, bəlkə o da bir ağ günə çıxdı" - deyir. Beləliklə, Həqiqət həmin məktəbdə oxumağa başlayır.

Ağ günün sorağı ilə

Anasının dediyi o ağ günün fikrini eləyə-eləyə bu balaca qız yazmaq, oxumaq öyrənir. O ağ günü araya-araya teatr dərnəyinə üzv yazılır. Get-gedə yaxşı səsinin olması, çalıb-oxumağa böyük həvəs göstərməsi hamının diqqətini çəkir. Ona görə də ömürlük səhnəyə bağlanır. Məktəbdə "Vətən" adlı ilk tamaşada oynadığı rol rəhbər təşkilatların da diqqətini cəlb edir. Maarif komissarı Dadaş Bünyadzadənin əmri ilə məktəbin müdriyyətinə, xüsusən oğlan rolunu gözəl oynadığına görə Həqiqətə təşəkkür elan edilir. Beləliklə, dərnəkdə Həqiqət dramatik rollar oynamaqdan daha çox məlahətli və güclü səsilə fərqlənir, məktəbin tamaşalarına xüsusi bir zinət verirdi. Get-gedə onun sorağı məktəbdən kənara da yayılmağa başlayır.

Çox keçmir ki, yeniyetmə qız "Damğa" Teatrına dəvət alır. Bu teatrın səhnəsində bir-birindən maraqlı obrazlar oynayır, hər yerdə qızğın alqışlarla qarşılanır. Bəzi kəndlərdə azərbaycanlı qızın muğamat oxuyacağını eşidən kəndlilər "qadın nədir, oxumağı da nə olsun" - deyə etirazlarını bildirirdilərsə də, tamaşadan sonra Həqiqətin gözəl səsinə heyranlıqlarını gizlətmirdilər. "Damğa" Həqiqətin həyatında körpü rolunu oynayır. Məhz bu teatrın səhnəsində oxuyub-oynayarkən böyük səhnəyə - Opera Teatrına dəvət alır. Könlündəki sönməz ümid onu ardınca aparır... Həqiqətə Konservatoriya kimi bir təhsil ocağında təhsil almaq qismət olur. Burada Üzeyir bəyin nəzarəti altında Cabbar Qaryağdı, Seyid Şuşinski və Qurban Pirimov kimi ustad sənətkarlardan dərs alır. Sonralar onun Konservatoriyadakı təhsilindən bəhs edən Qurban Pirimov yazırdı: "Həqiqət qadın oxuyanlar içərisində gözəl səsə malik olan aktrisadır. Onun səsi zil, bəm, orta, bir sözlə, tarın bütün pərdələrində gəzişir. O, səsini nə cür işlətmək lazım olduğunu yaxşı bilir. Ona görə də Həqiqət xanım yaxşı oxuyanlardan ayrılır".

"Ərəbzəngi bacı"

Həqiqət Rzayevanın səhnəyə gəlişi lap göydəndüşmə olur. Bir payız günü maraq musiqisevərləri təzə afişanın qarşısına çəkir. "Şah İsmayıl" yeni quruluşda: reyissor - Yusif Ulduz, Ərəbzəngi rolunda Həqiqət Rzayeva.

Görkəmli xanəndə Hüseynağa Hacıbababəyov xatırlayırdı ki, Müslüm Maqomayev və Məmmədtağı Bağırovla birlikdə onun səsinə qulaq asanda çox bəyəniblər: "Müslüm bəy mənə tərəf dönüb gülümsəyərək pıçıltı ilə dedi: "İşin düzəldi, Hüseynağa, bu qız sənin əsl Ərəbzəngin olacaq". Sevincdən gözlərim yaşardı. İlk dəfə idi ki, belə güclü, məlahətli səsi olan azərbaycanlı qızına rast gəlirdim. Səslərimiz uyğun gəlirdi. Bəm və zildə oxumaqda nə Həqiqət xanım məndən, nə də mən ondan geri qalırdım. Səhnədə bir-birimizi gözəl başa düşürdük".

Həmin obrazın ilk həyəcanı isə illər keçdikcə Həqiqət xanımın yadından çıxmayacaqdı.

...O gecə tamaşa salonu ağzınacan dolu idi. Hökumət loyasında da çoxlu adam var idi. Hamı mühüm hadisə baş verəcəyini gözləyirdi. Müslüm bəy Həqiqətin qrim otağına gələrək nəcib bir narahatlıqla: "Həqiqət, bacım, bütün ümİdim sənədir, görək neyləyəcəksən" - deyib intizarlı gözlərlə ona baxdı. Həqiqət onu arxayın edib yola saldı. Lakin bu zaman doğrudan da narahatlıq duydu: "Birdən oynaya bilmədim, onda necə olar, mən ki, biabır olaram, onda gərək bir daha səhnəyə çıxmayam. Bu düşüncələr reyissorun "Həqiqət, səhnəyə!" harayı ilə qırıldı və Həqiqət hər şeyi unudaraq qılıncını və qalxanını götürüb səhnəyə atıldı. Pərdə açıldı, orkestr səsləndi. Ərəbzəngi mağaradan çıxdı və

"Ərəbzəngiyəm, kəsmişəm yolu,

Buyursun hər kəsin güclüdür qolu!"

- deyə oxumağa başladıqda salonda gurultulu alqış qopdu. Həqiqət diriyorluq edən Müslüm bəyin üzünə baxdı, onun gülümsədiyini görüb cürətləndi və pərdəni məharətlə başa vurdu. Sonra isə istər tamaşaçılar, istərsə də səhnə arxasında olan teatr işçilərinin alqış və təbrik səsləri bütün teatrı bürüdü. Bu vaxt Müslüm bəy Həqiqətin yanına qayıdaraq: "Bacım, Həqiqət, çox sağ ol, sən mənim başımı ucaltdın" - deyə onun əllərini sıxdı. O gündən Müslüm bəy Həqiqəti öz adı ilə deyil, "Ərəbzəngi bacı", deyə çağırmağa başladı.

Sarabskinin ən vəfalı Leylisi

...Qayğı dolu, sevinc dolu çətin bir yol başlandı onun həyatında. Həqiqət Rzayeva gah bu səhnənin məsum Leylisi, gah sevdalı Əslisi, gah mübariz Ərəbzəngisi, gah da kövrək Şahsənəmi oldu. Ancaq ona daha çox şöhrət gətirən, onu ucaldan Leyli obrazı idi. Həqiqət xanım səhnəmizin ilk Leylisi deyildi. Ancaq ən gözəl, həm də ən uzunömürlü Leylisi idi. Bu rolu onun qədər gözəl oynayan ikinci aktrisa olmayıb. Sarabskini Məcnunsuz təsəvvür etmək mümkün olmadığı kimi, onu da Leylisiz təsəvvür etmək olmazdı. O, Sarabskinin ən vəfalı Leylisi idi. Təəssüf ki, onun yaratdığı Leylinin lent yazıları qalmayıb.

Müharibə dövründə Həqiqət xanım da əsgərə dönüb tez-tez cəbhə bölgələrinə yollanır. Əsgərlər qarşısında şirin, həzin mahnıları ilə konsertlər verir. 416-cı Taqanroq diviziyasının əsgərləri üçün ürəyinin bütün hərarəti, səmimiyyəti ilə oxuduğu nəğmələri veteranlar indi də xatırlayırlar. Oğlu Azər Rzayev isə o günləri yadına salaraq deyir ki, "Dağlar"ı, "Lənkəran havaları"nı elə bir şövqlə oxuyardı ki, hamının gözü yaşarardı.

Müharibə hələ davam edirdi. Dünyanın böyük bir hissəsi hər gün atəş səslərindən diksinirdi. İranda isə sakitlik idi. Azərbaycanın incəsənət ustaları bu qədim torpağa qastrol səfərinə çıxmışdılar. Həqiqət Rzayeva Tehranda, Rəştdə, Ərdəbildə, Zəncanda... oxuyurdu... və elə həmin ildə ona Respublikanın Xalq artisti kimi şərəfli, o illər üçün nadir, hər yaxşı ifaçıya nəsib olmayan ad verirlər.

Həqiqət xanım respublikanın hər yerindən və kənardan da məktublar alırdı. "Leyli və Məcnun"a tamaşa edən Mixail adlı bir rus əsgəri sağalıb vətəninə qayıtdıqdan 4 il sonra Həqiqətə məktub göndərərək öz təşəkkürünü bildirirdi: "Siz Leylini elə oynayırdınız ki, sizin dilinizi bilməyən mən hər şeyi başa düşür, duyur və sevirdim". Beləcə, məktubların ardı-arası kəsilmirdi. Xalq şairi Səməd Vurğun isə Voroşilova şeirlə yazılmış məktubunda onu Bakıya dəvət edərək

"Eşit Həqiqətin incə səsini,

Bülbülün Qarabağ şikəstəsini" - deyə şövqlə yazırdı.

İdeal qadın

Gəlini Gülər xanım xatırlayır:

- Səsindəki yanğı, səmimiyyət, oxusundakı həssaslıq, təbiilik ilə Həqiqət xanım bu adamların hər biri üçün yaxın idi, doğma idi. Ömründə bircə dəfə də olsun onu dinləyənlər, avazını, ifasını bircə dəfə eşidən kimi inanırdılar ki, bu adama ürək qızdırmaq, onunla ən yaxın ünsiyyətdə olmaq mümkündür. Doğurdan da belə idi. Həqiqət xanım elə oxuması qədər səmimi, həssas və kövrək idi. O, oxuyurdu, muğamsevərlər heyran qalırdılar və başlayırdılar bu müğənni qadının həyatındakı ən üzdə olan cizgilərlə maraqlanmağa: "Görəsən, həyat yoldaşı kimdir, övladları varmı?"

Mənimçünsə o, ideal qadın obrazı idi. Təkcə mənə münasibəti ilə deyil, hamıya qarşı belə idi. Biz onunla bir dam altında yaşamışıq. Aramızda olan münasibət ana-bala səmimiyyətindən o yana ötməyib. Nə vaxtsa sözləşməyimiz də yadıma gəlmir. Olduqca səliqəli, xanım-xatın olan bu insan özünə diqqət yetirməyi çox sevərdi. O, evdə olanda adət etmişdik, onu narahat etməmək üçün ayaqlarımızın ucu ilə gəzərdik. Sakitliyi çox sevirdi. Biz musiqini sevməyi daha çox ondan öyrənmişik. O, övladlarına da sənətə əsl məhəbbət aşılayıb. Azər də onun kimi ömrünü musiqiyə bağladı (Azər Rzayev - bəstəkar, Musiqi Akademiyasının professoru - T.M.). Övladları onun musiqi ənənəsini bu gün də yaşadırlar.

Bu səsin aydınlığı

Çox təəssüf ki, indiki nəsil nəinki Həqiqət Rzayevanın oxumaların, heç adını da eşitməyib. Müğənnini vaxtilə səhnədə görənlər, oxumasını canlı eşidənlər isə çox azdır. Arabir radionun fonotekasından səsləndirilən kövrək mahnıları onun ifasını yada salır. Bu səsin kövrəkliyi insanı gah üzündən işıq yağan məsum bir körpəyə, gah da ay-ay, il-il böyüdüb bir ulusun başbiləninə çevirir. Bu səsin aydınlığında duyğuların büllur kimi saflaşır. İstəyirsinizsə biləsiniz Həqiqət xanım necə insan, necə xanəndə olub, onun oxumalarına qulaq asın və... düşünün.

Kaspi.-2007.-18 may.-S.16.