Allahverdiyev C.

125 yaşlı teatr

İrəvan Azərbaycan teatrının  fəaliyyəti haqqında

1941-ci ildə II Dünya  Müharibəsi başlananda digər teatrlar kimi İrəvan Azərbaycan Dram Teatrı da öz repertuarını vətənpərvərlik ruhunu aşılayan tamaşalarla zənginləşdirdi.  S.Vurğunun “Xanlar”, S.Rüstəmin “Qaçaq Nəbi”   pyesləri məhz həmin ildə tamaşaya qoyuldu. Az sonra Cəfər Cabbarlının “Aydın” pyesi, Ə.Haqverdiyevin “Pəri cadu” faciəsi və Molyerin “Jorj Danden” komediyası da teatrın repertuarına  daxil edildi.

Molyerin maraqlı bir süjet üzərində qurulan “Jorj Danden” komediyasında rejissor Əli Şahsabahlı, rəssam K.Markaryan və aktyorlar ansamblının işi  elə ahəngdarlıq yaratmışdı  ki, tamaşaçılar özlərini  XVII əsr Fransa həyatının içində  hiss edirdilər. Əsər komediya üslubunda yazılsa da, güclü ictimai motivlərə   geniş yer verilməsi və səhnə ustalarının  məharəti tamaşaçı ilə hadisələr arasındakı zaman və məkan fərqini itirmişdi.

Daha əlamətdar bir hadisə  Spendiarov  adına İrəvan Dövlət Opera və Balet Teatrının “Koroğlu” operasını tamaşaya qoyması oldu.  Tamaşa göstərilməzdən əvvəl teatrın direktoru Varjapetyan radioda səslənən müsahibəsində  operanın  rejissor Əcəmyanın quruluşunda səhnələşdirildiyini,  Budaqyanın isə tamaşanın dirijoru olacağını da açıqlamışdı. Baş rolların ifaçıları isə Sara-Talyan və  Duşik Xaçaturyan idi.  Tamaşa iyun ayının ortalarında göstəriləcəkdi. Qeyd edək ki, 1941-ci il iyulun 1-də radio ilə sovet xalqına müraciət edən Stalin düşmənə qarşı mübarizədə mətin olmaq üçün başqa xalqların qəhrəmanları sırasında Azərbaycan xalqının qəhrəman oğlu kimi Koroğlunun da adını çəkmişdi. Bundan əvvəl 1938-ci ilin aprelində Moskvada Azərbaycan incəsənəti dekadası keçiriləndə Stalin “Koroğlu” operasına iki dəfə tamaşa edərək  ürəkdən bəyəndiyini, bu əsərin uvertürasından tutmuş, final səhnəsinə qədər insanları mübarizəyə səsləyən böyük bir musiqi olduğunu etiraf etmişdi. 

1939-cu ildə Səməd Vurğun “Xanlar” pyesini qələmə aldı və Azərbaycan Dram Teatrı kimi,  İrəvan Azərbaycan Dram Teatrı da bu əsəri tamaşaya qoymaq üçün hazırladı. Əslində isə məqsəd “dahi rəhbərin” obrazını səhnədə canlandırmaqla  özlərini həmin dövrdə adamları qarabaqara izləyən repressiya təhlükəsindən sığortalamaq idi.

1940-cı ilin  teatr mövsümündə İrəvan tamaşaçılarına təqdim edilən “Xanlar” pyesinin  quruluşçu rejissoru Baxşı Qələndərli Stalinin obrazını yaratmaqdan ötrü “Partiyamızın şanlı tarixini” daha yaxşı öyrənmək lazım gəldiyini vurğulayırdı: “Onun üçün də mən ÜİK(b) P tarixinin qısa kursunu, Stalin yoldaşın həyat və fəaliyyəti, köhnə bolşeviklərin böyük Stalin haqqındakı xatirələrini, Tbilisidə 1 may nümayişi, Stalin yoldaşın bütün qurultay və yığıncaqlardakı məruzə  və çıxışlarını və s. materialları dərindən öyrənmişəm.”

Koba rolunun ifaçısı Əli Zeynalov bu işin məsuliyyətini tam dərk edirdi. Kiçicik bir səhv aktyorun məhvinə səbəb ola bilərdi.  Yalnız Əli Zeynalov deyil, İ.Hüseynov,  Əli Şahsabahlı, A.Tağıyev tarixi obrazlar  üzərində işləyərkən bu təhlükəni unutmurdular.

Əsər tamaşaya qoyulduqdan sonra məlum oldu ki, həm rejissor, həm də aktyorlar öz vəzifələrinin  öhdəsindən uğurla gələ biliblər.  Tamaşanı  bütövlükdə xarakterizə edən M.Asim  pyesin məzmunu və kollektivinin işini yüksək qiymətləndirirdi. Müharibə dövrünün siyasəti tələb edirdi ki, tamaşaya qoyulan hər bir əsər adamlarda vətənpərvərlik hisslərini gücləndirsin.   Ona görə də teatr bu sahədə həmişə axtarışlar  aparırdı. Yadelli işğalçılara qarşı tamaşaçıda nifrət  oyadan, günün tələbinə cavab verən əsər axtaran teatr rəhbərliyi  S.Vurğunun “Vaqif” pyesinə müraciət etdi. 1937-ci ildə yazılan  “Vaqif” əsəri  1938-ci ildə Adil İsgəndərovun rejissorluğu ilə tamaşaya qoyuldu. Əsərə görə şair Stalin mükafatı aldı. İrəvan Azərbaycan Dram Teatrı B.Qələndərlinin rejissorluğu ilə əsəri səhnələşdirdi.

Həmin dövrdə “hər şey cəbhə üçün, hər şey qələbə üçün”” şüarı hakim olduğundan  məhəbbət mövzusunda əsərlər  hamı tərəfindən qınaq obyektinə çevrilmişdi.  Bu məqamı nəzərdən qaçıran Ə.Şahsabahlı Üzeyir Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” əsərini tamaşaya qoyduğu üçün tənqid atəşinə  məruz qaldı.

İrəvan Azərbaycan Teatrının vətənpərvərlik hissləri aşılayan uğurlu tamaşalarından biri də 1943-cü ilin mayında səhnələşdirilən  “Nizami” pyesidir. Məlumdur ki, 1941-ci ildə böyük şairin anadan olmasının 800 illik yubileyi bütün SSRİ miqyasında, hətta blokada şəraitində olan Leninqradda (Sankt-Peterburq) da qeyd edilib. Bu münasibətlə S.Vurğun “Fərhad və Şirin”, M.S.Ordubadi “Qılınc və qələm” əsərlərini yazıblar.  M.Hüseyn də Nizami mövzusunda öz qələmini sınayaraq eyniadlı pyes yazıb. Erməni dilini mükəmməl bilən professor Mirəli Seyidov o vaxtlar İrəvan şəhərində bu tamaşaya baxaraq  əsər haqqında geniş rəy yazıb.

1945-ci ildə Əli Zeynalov 11 il işlədiyi İrəvan Azərbaycan Dram Teatrının səhnəsində bir sıra obrazlar  yaratdıqdan sonra Bakıya döndü.

Müharibə qurtardıqdan sonra teatr öz ənənələrinə sadiq qalaraq 1946-cı il dekabrın 8-də “Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah” əsərinin ilk tamaşasının 50 illiyi münasibətilə əsəri yenidən səhnələşdirdi.

Azərbaycan  teatrının Ermənistanın paytaxtında  fəaliyyət göstərməsi, təbbi ki, ermənilərin xoşuna gələ bilməzdi. Onlar  bircə gün də öz mənfur xislətlərindən əl çəkməmişdilər. Moskvanın təsiri ilə bəzi güzəştlərə getsələr də,  öz məqsədlərindən əl çəkmirdilər.  Hələ 1942-ci ildə A.İ.Mikoyanın hazırladığı layihə əsasında  SSRİ Dövlət Müdafiə Komitəsində  Azərbaycan xalqının Sibir və Qazaxıstana köçürülməsi haqqında məxfi qərar hazırlanmışdı, 1945-ci il noyabrın 21-də SSRİ Nazirlər Soveti xaricdə yaşayan ermənilərin Ermənistana köçürülməsi haqqında  qərar verəndən sonra  xarici ölkələrdən  təqribən 100 min erməni köçüb gəldi. Xaricdən gələn ermənilərlə yerli kommunistlərin  birləşməsi azərbaycanlıların sıxışdırılması ilə nəticələndi. Bu sıxıntı özünü teatrda da göstərirdi. Getdikcə teatra gələnlər azalır, tamaşalar əvvəlki coşğunluqla qarşılanmırdı.  Teatrın baş rejissoru Baxşı Qələndərlinin, rejissor Ə.Süleymanovun, aktyorlardan Ə.Zeynalovun, Ə.Babayevin, Z.Babayevanın, İ.Hüseynovanın, G.Rəhimovanın, A.Tağıyevin və onlarla teatr fədaisinin ciddi səyləri nəticəsində teatr öz işini zəif də olsa davam etdirirdi. Belə ki, teatr kollektivi məktəblərə gedir, rayon və kəndlərdə kolxozçular və məktəblər üçün tamaşalar göstərirdilər. Onların repertuarında gənc Azərbaycan dramaturqu İlyas Əfəndiyevin “İşıqlı yollar” pyesi əsas yer tuturdu. Bu pyesi göstərə bilmək üçün rejissorlar hər şeyə əl atırdılar. Məsələn, raykom katibi kişi olduğu halda, onu qadın surəti və qadın rolu ilə əvəz edirdilər.

 1949-cu ildə S.S.Axundovun “Eşq və intiqam” pyesi tamaşaya qoyuldu. 

Güclü əsərlərlə tamaşaçıları teatra cəlb etmək niyyətində olan B.Qələndərli 1949-cu ilin əvvəllərində S.Vurğunun “Fərhad və Şirin” pyesini səhnələşdirdi. Tamaşanın uğurları haqqında o vaxt geniş rəy yazmış Ə.Nağıyev və M.Seyidov deyirdilər: “Fərhad və Şirin” dramını müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoymaqla C.Cabbarlı adına Azərbaycan Dövlət Dram teatrı kollektivi bir daha öz yaradıcılıq iqtidarını və vətən müharibəsi günlərində fədakar əməklə xalqa xidmət etdiyini nümayiş etdirir”.

Buna baxmayaraq, İrəvanda azərbaycanlı əhalinin azalması teatrın fəaliyyətini dayandırmağa məcbur edən faktorlardan biri idi. SSRİ Nazirlər Sovetinin “Kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında” 23 dekabr 1947-ci il tarixli qərarı azərbaycanlıların deportasiyası üçün başlıca sənəd oldu. 3 ay sonra yenə SSRİ hökumətinin 10 mart 1948-ci il tarixli “Kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-in Kür-Araz  ovalığına köçürülməsi üzrə tədbirləri” haqqında qərarı prosesi daha da sürətləndirdi. Ermənistanda yaşayan 100 min azərbaycanlı - 1948-ci ildə 10 min nəfər, 1949-cu ildə 40 min nəfər, 1950-ci ildə 50 min nəfər  olmaqla deportasiya olundular. 

Beləliklə, İrəvan Azərbaycan Dram Teatrı 1949-cu ildə öz fəaliyyətini dayandırdı.

Bu günlərdə Cəfər Cabbarlı adına İrəvan Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının 125 illiyi qeyd olunur. Bu isə teatrın yaranma tarixinə yenidən nəzər salmağı tələb edir. İrəvan Azərbaycan teatrının birinci dövrünü tədqiqatçılar sovet rejimi zamanında siyasət xatirinə 1882-1918-ci, ikinci dövrünü 1922-1928-ci illərə aid edirlər.  Dövlət Statuslu dövr kimi 1928-1949,  dördüncü dövrü kimi isə 1949-1987-ci illər götürülür.

Biz isə İrəvan Azərbaycan Teatrının tarixini aşağıdakı kimi dövrləşdirməyi daha elmi hesab edirik:

Birinci dövr: Təşəkkül və formalaşma dövrü (1882-1922);

İkinci dövr: Dövlət Statuslu yüksəliş dövrü (1929-1949);

Üçüncü dövr: Dövlət Statuslu yeni mərhələ (1967-1988).

Yeni Azərbaycan.-2007.-26 may.-S.12.