Samirə
"Fətəlixan” -
60
1947-ci ildə
M.Hüseyn və
Ə.Məmmədxanlının ssenarisi üzrə Moskva rejissoru Y.Dziqan "Fətəli
xan" bədii fılminə quruluş verdi. Bu tarixi film XVIII
əsrdə müstəqil Azərbaycan dövlətinin
yaradılması uğrunda mübarizə aparan Quba xanı
Fətəli xana həsr olunmuşdu.
Hələ 1942-ci
ildə Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi
Komitəsi Azərbaycanın istedadlı və
tanınmış ədəbiyyat və incəsənət
xadimlərini görkəmli dövlət xadimləri
haqqında yüksək bədii səviyyəli
əsərlər yaratmağa çağırmışdı.
Bu
çağırışa cavab olaraq yazıçı
Ə.Məmmədxanlı ssenarini yazıb studiyaya təhvil
verdi. Bundan sonra ssenari müzakirə olunarkən bir sıra
dəyişikliklərə məruz qaldı. Digər tərəfdən
də rejissorların və aktyorların təyin olunub, sonra
yeniləri ilə əvəzlənməsi işin
gedişinə mənfi təsir göstərdi. Belə ki,
1943-cü il oktyabrın 21-də Bakı kinostudiyasının
1943-1944-cü illər üçün istehsalat planı
müzakirə olunarkən studiyanın direktoru R.Rza
çıxış edib demişdi: "İrəlidə
bizi böyük işlər gözləyir. "Arşın
mal alan", "Qubalı Fətəli xan" və "Robinzon
Kruzo" bədii filmlərinin istehsal planı artıq
təsdiq olunub... "Quba Fətəli xan" irihəcmli
tarixi film olacaq. Bu film kino sənətinin bütün
gücünü göstərməli, bizim bayrağımıza
çevrilməlidir. Məhz bu filmlə biz sovet kinematoqrafiyasının
ön cərgəsinə çıxmalıyıq. Ssenari
öz proektivliyi, mənalı məzmunu, fəlsəfı
ümumiləşdirmələri, xalqımızın tarixi
keçmişini göstərməsi ilə fərqlənir. Bizim
milli yazıçılarımız tərəfindən
yazılmış bu ssenari Komitədə (SSRİ Kino Komitəsi
nəzərdə tutulur) razılıqla qarşılandı
və çox kiçik düzəlişlərlə
qəbul olundu. "Robinzon Kruzo"nu
"Mosfilm"lə birgə
çəkəcəyik. Bu, ilk stereoskopik kino olacaqdır. Çəkiliş
qrupları artıq məlumdur...". "Fətəli xan" rejissorlardan A.İsgəndərov,
M.Mikayılov və
operator Ə.İsmayılova tapşırılıb, digər
operator isə dəvət
olunacaqdır...".
1944-cü il avqustun 18-də kinostudiyanın bədii şurasında filmin rejissor ssenarisi müzakirə zamanı tənqid olunur. Rejissorlara düzəlişlər aparmaq
tövsiyə edilir.
Yalnız bundan sonra filmin
çəkilişinə icazə
verilir. Baş rollara akyorlardan
R.Əfqanlı (Fətəli
xan) və M.Novruzova (Tutu Bikə) və başqaları təsdiq edilirlər.
Bununla bağlı
"Vışka" qəzetində
dərc olunmuş
"Bakı kinostudiyasında"
məqaləsində deyilir:
"Bakı kinostudiyasının
pavilyonunda... böyük,
tarixi "Fətəli
xan" filminin çəkilişləri başlandı.
Filmin quruluşçusu A.İsgəndərov,
rejissoru A.Naroditskidir.
Filmi baş operator Ə.İsmayılov və
operator A.Nərimanbəyov çəkirlər...". Lakin filmin
istehsalı prosesində
çəkilmiş materiallar
sənətkarlıq baxımından
nıərkəzin kino
rəhbərlərini qane
öyrətdiyi üçün
SSRİ Kinematoqrafiya Nazirliyinin
əmri ilə film
1946-cı ilin may ayında
istehsalatdan çıxarılmış
və bütün xərclər silinmışdi.
İkinci dəfə "Fətəli
xan"ın yenidən
çəkilişlərinə 1947-ci ilin mart ayında başlandı və filmin istehsalı həmin ilin sonunda başa çatdırıldı. Bu dəfə ssenarini M.Hüseyn və Ə.Məmmədxanlı birgə
yazmışdılar. Dekabrın
30-da filmin Azərbaycan
variantı stüdiyaya
təhvil verildi.
Film ideoloji təbliğat
əsəri kimi yaradılmışdı. Yəni burada SSRİ kıno rəhbərlərinin
təkidi və tələbi ilə Azərbaycanın Rusiya ilə birləşdirilməsi,
bununla da ölkənin "İran
və Türkiyənin
təcavüzü"ndən birdəfəlik xilas olması ideyası ön plana çəkilmişdi.
Buna baxmayaraq, müəlliflər
müəyyən dərəcədə
əsas ideyadan uzaqlaşdıqlarına görə,
eyni zamanda Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatının
qatıldığı, Azərbaycan
Milli Hökumətinin
devrildiyi bir vaxtda Fətəli xanın ekrandan gur səslə Azərbaycan vahid olmalıdır. Əgər birləşsək İran bizə qalib gələcək.
Vətən - Ərdəbil,
Təbriz dərd içindədir... Toya bütün
xanları dəvət
edəcəyəm. Həmin gün
ittifaq barədə məsələ qaldıracağam.
And içirəm ki, mənim həyatım sənə həsr olunub, “Azərbaycan” deməsi, həmçinin filmboyu bunabənzər fikirlərin
coşqunluqla səslənməsi,
təbii ki, Moskvanı biganə qoya bilməzdi. Ona görə də Azərbaycan kinematoqrafiya naziri Rəsul Rza Moskvadan Bədii Filmlər üzrə Baş İdarənin rəis müavini Babindən 14 noyabr 1947-ci il tarixdə
yazılmış qısa
bir məktub alır. Məktubda deyilirdi: "Fətəli
xan" filminin vaxtında başa çatdırılması məqsədilə
Baş İdarənin
təklif etdiyi surətin SSRİ kinematoqrafiya
naziri İ.Bolşakov
tərəfindən təsdiq
olunmuş rejissor ssenarisində ixtisarlar aparmalısınız". Lakin R.Rzanın göstərişi ilə Bolşakova cavab məktubu yazılır və filmdə heç bir dəyişiklik aparılmadığına
görə "Fətəli
xan" ekranlara buraxılmır.
1958-ci ildə 10 hissəli filmin 3 hissəsi kəsilib atılandan sonra o, yeni redaksiyada 1959-cu il mayın
1-də ilk dəfə olaraq
kinoteatrlarda nümayiş
etdirildi. 2002-ci ildə "Fətəli xan" filminin rus variantı aşkar olundu. Həmin lent hazırda Azərbaycan Film Fondunda qorunub saxlanılır.
Həftə içi.- 2007.- 20-22 yanvar.- S. 8.