Qaliboğlu E.

20 yanvar faciəsi rəssamlıqda öz ifadəsini necə tapıb?

20 Yanvar faciəsinin baş verməsindən artıq 17 il ötür. Bu müddət ərzində faciə mövzusunda çox danışılıb, bu və ya digər şəkildə incəsənətin müxtəlif janrlarında o öz ifadəsini tapıb. Ümumiyyətlə, XX yüzildə tarixin eiə bir vədəsi yoxdur ki, Azərbaycanın başına fəlakətlər gəlməsin. Bu, xüsusi söhbətin mövzusudur ki, hər bir millət faciəni necə qarşılayır. XX əsrin siyasi düzənində Azərbaycan kimi ölkələrə münasibət hədsiz antiinsani oldu. Milli kimliylərimzin, varlığımızın təsdiqi yönündə çoxlu qurbanlar verdik. 1920-ci ildə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti Sovet Rusiyasının hücumu nəticəsində süqut etdikdən sonra Azərbaycan 70 il ərzində ardıcıl olaraq itirdi. 20 Yanvar bu faciələrimizin zirvəsidir.

Bu yazımızda rəssamlıqda sözügedən faciənin nə dərəcədə ifadə olunmasını araşdırmağa çalışacağıq. Mövzu barədə qənaətlərini bildirən tanınmış rəssam Fəxrəddin Əli 20 Yanvarla bağlı xeyli əsərin müəllifidir. O, faciə mövzusunun klassik dünya rəssamlığında daim aparıcı olduğunu bildirir: "İntibah dövrü rəssamların yaradıcılığında faciə mövzusuna xüsusi diqqət olub. Rəfaelin, Leonardo Da Vinçinin və başqalarının irsində insan faciəsi xüsusi şəkildə araşdırılıb".

Xəlqi faciələrimizin sənətdə ifadəsi məsələsinə gəlincə, F.Əli ümumən Azərbaycan rəssamlığında bu mövzunun hələ də kifayət dərəcədə rəssamlarımızın qanına, canına hopmadığnı bildirir: "Xalqımızın böyük qəhrəmanı Babək Xürrəmidin azadlıq uğrunda apardığı mübarizəyə görə həmişə onun şəxsiyyətinə böyük sevgi ilə yanaşmışam. 1969-cu ildə Babəkə həsr olunmuş 2 metr eni, 3 metr uzunluğunda qobelendən təsvirini yaratdım. Babək xalqımızın azadlığı uğrunda mübarizədə canını qurban verib. Hazırda həmin əsər İncəsənət Universitetində saxlanılır. Babək möhtəşəm duruşu ilə iki əlində tutduğu qılıncı göyə qaldırmış vəziyyətdə təsvir edilib. Ətrafında isə tərəfdarlarının rəsmləri var. Bu əsər mahiyyətcə xalça kimi toxunmuşdu. Əsər olduqca gözəl alınmışdı. Bu əsəri diplom işi kimi yaratmışdım. Sonra bunu Moskvaya göndərdilər. 1969-cu ildə SSRİ miqyasında ali rəssamlıq məktəbləri tələbələrinin diplom işi müsabiqəsində ikinci yeri tutdum. Birinci yeri ənənəvi olaraq Lenin mövzusunda yaradılan əsərə verdilər. O vaxta qədər Sadıq Şərifzadənin "Babək Xürrəmidin" adlı əsəri yaradılmışdı".

20 Yanvar hadisələri F.Əlinin yaradıcılığında tamamilə dönüş yaradıb. Bu müddətə qədər o, böyük Azərbaycan şairi M.Şəhriyarın "Heydər babaya salam" poemasına xeyli miniatürlər çəkmişdi. Artıq 1991-ci ilin yanvarında o, təxminən 1 il çəkən gərgin zəhmətin nəticəsi olaraq "Şəhidlər" adlı irihəcmli xalçanı araya-ərsəyə gətirir. Bu əsəri yaradarkən Şəhriyarın məşhur poemasından bir bəndə əsaslanır: "Heydər baba, göylər bütün dumandır, günlərimiz bir-birindən yamandır, bir birinizdən ayrılmayın, amandır. Yaxşılığı əlimizdən aldılar, yaxşı bizi yaman günə saldılar". Əsərin ortasında 20 Yanvar faciəsini ruhən yaşayan ana obrazı, onun ətrafında isə şəhidlərin obrazları ifadəsini tapıb. Xalçada Araz çayı xalqımızı iki yerə bölən simvol kimi, həmçinin Güney Azərbaycanda soydaşlarımızın dar ağacından asılması təsvir edilib. 20 Yanvar motivi Bakıdakı qırğının təsviri ilə yadda qalır. Bütün xalça boyunca qərənfil obrazı aparıcıdır. Həmin kədərli günlərdə qərənfıl ümumxalq matəminin rəmzi olaraq hər kəsin yaddaşında əbədi qalıb. Əsərdə çoxlu obrazlar zənginliyi var. Bu əsərlə göstərməyə çalışdım ki, Azərbaycanın başına nə qədər faciələr gəlsə də, tarixən bir olduğu kimi hazırda ruhumuz da birdir. Vətənimiz nə zamansa yenə coğrafi baxımdan bir olacaq",

1991-ci ilin 20 Yanvarında bu xalça-əsər xiyabana ziyarətə gələn on minlərlə soydaşımızın kədərini özündə yaşadan rəmz kimi xiyabanın girişindən asılıb. Bir neçə gün ərzində xalça orada qalıb, sonra Dövlət Tarix Muzeyinə təhvil verilib. Hazırda həmin əsər orada qorunur. F.Əli bu əsərin həm ideya müəllifi və rəssamı, həm də əsas toxuyucusu olub.

O, 20 Yanvar və Xocalı faciələri mövzusunda ardıçıl olaraq rəssamlıq sərgilərinin təşkil edilməsini zəruri sayır: "Kamil Nəcəfzadənin 20 Yanvar mövzusunda bir əsəri yadigardır. Rəssam Vaqif Ucatayın Xocalı faciəsinə həsr etdiyi rəsm-plakat mənalı alınıb. Ümumiyyətlə, bu tipli əsərlərdə faciənin mahiyyətinin çox dolğun verilməsi əsasdır".

Xalqın faciəni bütün tərəfləriylə dərk etməsi zəruridir. Faciəsindən dərs almayan millət heç zaman böyüyə bilməz. F.Əli bu qənaətdədir ki, hələ də .20 Yanvar və Xocalı fəlakətləri mövzusunda Azərbaycan rəssamları sözün əsl mənasında böyük əsərlər yaratmayıblar. Faciələrimiz həm də bəşərin faciəsi olduğunu ifadə etməli və bunu bütün dünyaya çatdırmalıyıq. Bu mənada o, Fransa rəssamlığında fransız xalqının müxtəlif dövrlərdə yaşantılarının, faciəvi cəhətlərinin rəssamlarının yaradıcılığında məharətlə ümumiləşdirildiyini bildirir: "Biz faciələrimizin rəssamlıqda ifadəsindən bundan sonra daha ciddi düşünməliyik. Rəssamlığın üstünlüyü odur ki, o, hadisələrin mahiyyətini ümumiləşdirərək göstərə bilir. Doğrusu, anlaya bilmirəm, ya bu mövzu bizə hələ çatmayıb, ya da dərk etməyimizin fərqində deyilik. 20 Yanvar faciəsinin şahidiyəm. Həmin gün "Sevil" kinoteatrının ətrafında hücuma məruz qaldım; adamlar , hara gedəcəyini bilməyib çaş-baş qalmışdılar. Musabəyovun heykəlinin alt tərəfində durdum. Küçədən çoxlu sayda tanklar keçir, hara gəldi atırdılar. O güllələrdən biri mənə də dəyə bilərdi. Bu, millətimizin faciə günü idi. Baxmayaraq ki, bu mövzuda az əsər yaratmamışam, amma yenə də narazıyam. Faciədən 17 il ötməsinə baxmayaraq, hələ də 20 Yanvar mövzuşunda rəssamlarımızın yadda qalan, orijinal əsərinə rast gəlməmişəm. Bu mövzuda Azərbaycan rəssamlarının çəkdiklərini bir yerə yığılıb kataloq şəklində çap edilməsi yaxşı effekt verərdi. Çəkmək xatirinə çəkmək olmaz. Sözün əsl mənasında əsər yaratmaq lazımdır. Rəssamın bu yöndə mövzuların ideyasını qıraqdan gözləməsinin effekt verəcəyini düşünürəm. Çünki belə ideyalar gərək rəssamın qanına, canına keçsin ki, o nəsə yarada bilsin. Faciələrimiz çoxdur, onların hər birinin ayrı-ayrılıqda, həmçinin bütövlükdə ifadə edilməsi gərəkdir. İtirilən yurd yerlərimizin faciəsini rəssamlıqda yaratmalıyıq. Güney Azərbaycan, Borçalı, Dərbənd, Zəngəzur, bütövlükdə Qərbi Azərbaycan dərdimizi ifadə etməliyik. Bu mövzuda silsilə əsərlər yaranmalıdır. Xocalı qurbanlarına həsr edilmiş "Ana fəryadı" abidəsi faciə haqqında tam təəssürat yaratmır. Elə əsərlər meydana çıxmalıdır ki, tamaşaçı ona baxarkən faciənin mənası bütünlüklə qanına, canına keçsin. Məsələ əsərin böyüklüyü, ya balacalığında deyil, kədərin necə ifadə edilməsindədir".

Xalq cəbhəsi.- 2007.- 17 yanvar.- S. 15.