Əhmədov A.

Xudafərin körpüləri

Bəşər cəmiyyətinin inkişafında Azərbaycan xalqının da öz payı var. Azərbaycanın coğrafi və hərbi-strateji mövqeyi, maddi resurs mənbələri, Böyük ipək yolu üzərində yerləşməsi, bir sözlə, qərblə-şərq, şimalla-cənub arasında "körpü" rolunu oynaması, qədim zamanlardan dövrümüzədək cəmiyyətin tarixi inkişaf mərhələlərini yaşamasına imkan yaratmışdır. Bu tarixi inkişaf mərhələlərini ulu əcdadlarımız tərəfindən inşa edilən və biz-gələcək nəsillərə miras qoyub getdikləri qədim abidələrimizdə görə bilərik. Bu tarixi abidələrin çoxu yer altında qalaraq məhv olmuş, bir hissəsi isə bu günə qədər qorunub saxlanmışdır. Bu mədəniyyət nişanələri babalarımızdan bizə irs qalmış qiymətli yadigarlardır ki, bunları öyrənmək və mühafizə etmək hər birimizin vətənpərvərlik borcudur.

Belə qədim abidələrimizdən biri də orta əsrlər dövrünə aid olan, ulu babalarımız tərəfindən Araz çayı üzərində inşa edilmiş və Azərbaycanın şimalı ilə cənubunu birləşdirən Xudafərin körpüləridir. Çox təəssüf hissi ilə qeyd etməliyik ki, babalarımızın yadigarı olan bu körpülər bu gün bir çox digər abidələrimiz kimi qaniçən ermənilərin əlində qalmışdır. Belə ki, Xudafərin körpüləri Azərbaycanın işğal olunmuş Cəbrayıl rayonunun ərazisindədir.

Xudafərin körpüləri bir-birindən 800 metr aralı salınmışdır. Körpülərdən biri 15, digəri isə 11 tağlıdır.

Mənbələrdə 15 tağlı körpünün hələ VII əsrdə mövcud olması qeyd edilsə də, bəzi tarixi ədəbiyyatlarda indiki körpünün Səlcuqların dövrünə XII əsrə aid olub, sonrakı dövrlərdə bərpa və təmir edilməsi göstərilmişdir. Lakin Azərbaycanın görkəmli tarixçiləri Ziya Bünyadovun və Yusif Yusifovun redaktəsilə 1994-cü ildə çap olunmuş "Azərbaycan tarixi" kitabında 15 tağlı körpünün Şəddadilər sülaləsindən olan Azərbaycan hökmdarları Fəzl ibn Məhəmməd (985-1030) 1027-ci ildə hərbi məqsədlə tikdirmişdir. Onu da qeyd edək ki, bu körpü Azərbaycanın şimal və cənub əraziləri arasında iqtisadi və mədəni əlaqələrin genişlənməsində, eləcə də hərbi-siyasi baxımdan mühüm rol oynamışdır. Onun uzunluğu 160 metrdir. Körpünün 120 metri Cənubi Azərbaycan (İran), 40 metri isə Şimali Azərbaycan ərazisinə daxildir. Əsasən kərpicdən tikilmiş 15 tağlı körpü təbii şəraitlə üzvü əlaqələndirilmiş, onun dayaqları süni oturacaqlar əvəzinə çayın axarındakı qayaların üzərində qurulmuşdur. Buna görə də körpünün tağları təbii qayalar arasındakı məsafəyə görə müxtəlif ölçülüdür. Tağlar qövsvaridir.

On bir tağlı körpü tamamilə başqa quruluşda və memarlıq görkəminə malikdir. Çay daşı və əhəng daşından tikilmiş bu körpünün də dayaqları təbii dayaqlar üzərində qurulduğundan, tağların ölçüsü müxtəlifdir. Körpünün mərkəzi hissəsindəki 3 böyük tağ kiçik tağlarda birlikdə əzəmətli kompozisiya əmələ gətirir. Bu körpünün uzunluğu 120 metrdir. Bəzi tarixi ədəbiyyatlarda 11 tağlı körpünün XIII əsrdə Hülakülər (Elxanilər) dövləti dövründə, bəzi ədəbiyyatlarda isə Səfəvilər dövründə inşa ediliyi qeyd olunur. Xudafərin körpüləri Yaxın və Orta Şərqdə ən əzəmətli körpüləri sırasına daxil idi.

Bir faktı qeyd etmək istərdim ki, bu körpülər öz adını Cənubi Azərbaycnın Əhər bölgəsindəki Xudafərin yaşayış məntəqəsinin adından "götürüb". Bu yaşayış məntəqəsi şimaldan Əhərə, cənubdan şərqə doğru Kəlibərə, qərbdən isə Vərziqanla həmsərhəddir. Ərazisi dağlıq və düzənlikdir. Havası yayda xeyli isti, qışda mülayim olur. Xudafərin yaşayış məntəqəsi kimi ipək yolunun üstündə olduğundan böyük əhəmiyyət daşıyırdı.Xudafərin körpülərində yüz illərin tarixi yatır. Bu yazını Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin qələmə aldığı "Gülüstan" poemasından bir parça ilə bitirmək istəyirəm:

Daş körpü-vəhdətim, daş Xudafərin! Gərəksiz daşların qalığı oldu. Üstündən bir kimsə keçə bilmədi. Bölünən bir xalqın göz dağı oldu.

Vətən uğrunda.- 2007.- 13-19 yanvar.- S. 8.