Məmmədov M.

Naxçıvanda “Tarixi abidələr” ensiklopediyası nəşrə hazırlanır

Bu, ABŞ-ın Harvard Universitetində çalışan ermənipərəst alimlər üçün də ən tutarlı cavabdır

Qondarma erməni təbliğatında Naxçıvan mövzusu həmişə "üstün" yer tutub. Bu da ilk növbədə ondan irəli gəlib ki, onlar ana vətənimizim ayrılmaz bir parçası olan bu qədim diyara da göz dikib, ona sahib çıxmağa çalışıblar. Onlar bununla ilk növbədə özlərini dünyanın qədim xalqlarından, millətlərindən biri olduğunu göstərmək istəyirlər. Axı Naxçıvan torpağı dünyada sivilizasiyanın, mədəniyyətin başlanğıc nöqtələrindən biri hesab olunur.
Dünyada böyük maliyyə imkanlarına malik olan erməni lobbisi də bu sahədə öz gücünü və səxavətini əsirgəmir. Bu günlərdə ABŞ-ın Harvard Universitetində təşkil olunan "Naxçıvanın erməni abidələri" adlı sərgi də belə bir " canıyananlığın" əyani nümunəsi olub. ABŞ-ın ölkəmizdəki fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Ann Dorsi isə Naxçıvana səfəri çərçivəsində bu məsələyə təmsil etdiyi dövlətin münasibətini açıqlayaraq deyib ki, "Harvard müstəqil universitetdir. Orada çalışan professorlar da dövlətin nümayəndələri deyil. Bu baxımdan həmin sərgini ABŞ-ın məsələyə rəsmi münasibəti kimi dəyərləndirmək düzgün deyil. Həmin sərginin tarixi təhrif etdiyini də bilirəm. Amerikaya qayıdanda şəxsən özüm bu məsələ ilə maraqlanacağam və calışacağam ki, Azərbaycanın maraqlarını müdafiə edim".
Elə bu yerdəcə sual oluna bilər ki, bəs bu gün qədim və müasir Naxçıvanımızda tarixi abidələrimizin öyrənilməsi, tədqiqi və təbliği istiqamətində nə kimi işlər görülür? Görülən işlər, həyata keçirilən tədbirlər erməni millətçiləri, siyasətbazları üçün tutarlı dərs ola biləcəkmi?
* * *
Tarixçi alimlərin, xüsusən də arxeoloqların qədim Naxçıvan torpağı ilə bağlı belə bir deyimləri var: burada hər daşın, hər qayanın altında bir tarix yatır. Bu isə o demək olub ki, burada insan yaşayışının neçə min illərlə tarixi vardır. Bu qədim və keşməkeşli tarixi isə sübut edən mənbələr, amillər çoxdur. Buna misal olaraq ilk növbədə antik, orta əsrlər və müasir dövr tariximizə mənsub olan maddi-mədəniyyət nümunələrini və tarixi abidələri göstərmək olar: ilk insanların yaşadıqları mağaralar, qədim yaşayış yerləri, erkən şəhər mədəniyyəti, möhtəşəm qala divarları, qayaüstü rəsmlər, daş qoç heykəlləri, xatirə memarlığının ən mükəmməl nümunələri olan türbələr, eləcə də digər memarlıq inciləri.
Bu günlərdə AMEA-nın Tarix İnstitutunun AMEA-nın Naxçıvan Bölməsi və Naxçıvan Dövlət Universiteti ilə birgə keçirdikləri beynəlxalq simpoziumda iştirak edən tədqiqatçı alimlərin də yekun rəyləri yenə də bundan ibarət olub ki bu diyar, bu torpaq bəşər sivilizasiyasının, mədəniyyətinin ən başlanğıc nöqtələrindən biri olub. Qeyd olunub ki, Qazma, Əshabi-Kəhf, Kilid mağaralarında, Batabat yaylağında və Əlincəçay vadisində, Haçadağın cənub ətəyində aşkar olunan tarixi abidələr bu gün də daş dövrü mədəniyyətinin qalıqlarını yaşatmaqdadır. Bunlar isə o demək olub ki, bu yerlərdə insanlar ibtidai icma dövrünün ilkin mərhələsində yaşayıblar. Eramızdan əvvəl dördüncü minilliyin sonu və ikinci minilliyin əvvəllərində isə Naxçıvan ərazisində Oğlanqala, Çalxanqala, Govurqala kimi qala-şəhər məntəqələri fəaliyyət göstərib. Gəmiqaya qayaüstü rəsmləri isə əcdadlarımızın bədii təfəkkürünü, adət-ənənələrini, estetik-fəlsəfi baxışlarını və dini-ideoloji təsəvvürlərini özündə əks etdirən qiymətli təsvirlər qalereyasıdır. Bu rəsmlər isə tariximizin dörd-beş min il bundan əvvəlki varlığından soraq verir.
Muxtar respublika ərazisi orta əsrlər memarlıq abidələri ilə də olduqca zəngindir. Orta əsrlərdə mövcud olan və bütün Şərq ölkələrində tanınan "Naxçıvan memarlıq məktəbi"nin inciləri daha çox şöhrət qazanıb. Təməli dövrünün böyük ustadı Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani tərəfindən qoyulan bu məktəb Şərq dünyasına Əmirəddin Məsud Naxçıvani, Əhməd ibn Əyyub əl-Hafiz Naxçıvani kimi dahi memarlar, sənətkarlar bəxş edib. Onların yaratdıqları bir çox əsərlər də bu gün əzəmətlə dayanır. Onlara misal olaraq Mömünə xatın məqbərəsini, Yusif Küseyir oğlu və Gülüstan türbələrini, Qarabağlardakı qoşa memarlıq abidəsini göstərmək olar. Bu abidələrin hər biri də tariximizin XII-XIII əsrlərində inşa olunub. O dövrlərdə ki, artıq Azərbaycan Atabəylər dövlətinin paytaxtı olan Naxçıvan əzəmətli bir şəhər, ölkəmizin siyasi, iqtisadi, mədəniyyət və sənətkarlıq mərkəzlərindən biri kimi tanınmışdır.
Xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev Mömünə xatın məqbərəsi ilə tanış olarkən bu barədə belə deyib: "Bu abidə Atabəylər dövlətinin Azərbaycan dövlətçiliyinin yüz illərlə dünyaya nümayiş etdirməsini, Atabəylər sülaləsinin, nəslinin Azərbaycan tarixində nə qədər böyük yer tutduğunu göstərir".
Tariximizin sonrakı dövrlərində də Naxçıvanda tikilən abidələr, memarlıq inciləri də az olmayıb. Onların bir çoxu da bugünümüzə qədər gəlib çatıb. Xanəgah, Buzxana, Xan evi, Zaviyyə məsçidi də orta əsrlərə məxsus abidələrdir.Təbii ki, əcdadlarımızın özlərindən sonra qoyub getdikləri bütün tarix və mədəniyyət abidələri bu yurdun azərbaycançılıq möhürü olub. Onlar bir daha sübut edirlər ki, tarix boyu bu yurdda, bu torpaqda Azərbaycan türkləri yaşayıblar. Amma bununla bərabər itib-batan, sökülüb-dağılan maddi mədəniyyət nümunələrimiz də az olmayıb. Elə bu səbəbdəndir ki, bir vaxtlar Övliya Çələbi, Tavariye, Şarden, Dübuye de-Monpera, Moryer, Robert Ker Perter kimi dövrlərinin məhşur səyyah və coğrafiyaşünaslarının əsərlərində adları qeyd olunan bir çox nadir sənət nümunələrinin yalnız adları qalıb. Sovet hakimiyyətinin mövcud olduğu ilk qərinələrdə də bizlər öz varlığımızın və tarixi keçmişimizin nişanələrini, yadigarlarını lazımınca qoruyub saxlaya bilməmişik. Necə deyərlər, onlara bir qədər biganə olmuşuq.
Amma nə yaxşı ki, bu cür xoşagəlməz hallar çox yaşamayıb. Xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin 1969-cu ildə hakimiyyətə gəlişi tariximizin canlı nümunəsi olan arxeoloji tapıntılara, abidələrə münasibəti də dəyişmiş, onların yad təsirlərdən qorunması, mühafizəsi və bəpası işi diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Müstəqillik dövründə görülən işlərlə kifayətlənmək də mümkün olmayıb.Torpaqlarımıza yad təsirlərin və baxışların artdığı bir dövrdə bu məsələ bir qədər də aktuallaşıb. Bu istiqamətdə Naxçıvan Muxtar Respublikasında həyata keçirilən tədbirlər diqqəti daha çox cəlb edir.
* * *
İnsafən son illər Naxçıvanda region tarixinin tədqiqi, öyrənilməsi və təbliği istiqamətində çox işlər görülüb. Muxtar respublika Ali Məclisi Sədrinin imzaladığı sərəncamlar bu sahədə "yaşıl işıq" yandırıb. "Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması və pasportlaşdırılması işinin təşkili haqqında" 6 dekabr 2005-ci il tarixli sərəncam da belə mühüm əhəmiyyətli tədbirlərdən biri olub. Başlıca məqsəd də bu abidələri yenidən və əsaslı şəkildə tədqiq edib öyrənməkdən, onları bərpa edərək gələcək nəsillər üçün qoruyub saxlamaqdan ibarətdir. Əslinə qalsa, bu sərəncam da xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında muxtar respublikanın uzun müddət üçün işlənib hazırlanmış inkişaf strategiyasından qaynaqlanıb. Ulu öndər AMEA-nın Naxçıvan Bölməsinin yaradılmasına həsr olunan geniş müşavirədə bu mövzuda danışaraq deyib: "Naxçıvan ərazisində həddindən çox dünya miqyaslı tarixi-memarlıq abidələri var. Baxmayaraq ki, onlara yüz illərlə heç qayğı da göstərilməyibdir, hətta müxtəlif proseslər zamanı, bəzən müharibələrlə, yaxud da başqa hadisələrlə əlaqədar onların uçurdulması, dağıdılması halları olubdur. Amma bu tarix-memarlıq abidələri yaşayıb və bu gün də yaşayır. Onların hər biri Azərbaycan xalqının tarixini, mədəniyyətini, adət-ənənələrini göstərən abidələrdir. Lakin bunların haqqında tarixi mənbələr və toplular varmı? Hesab edirəm ki, yoxdurE"
Ulu öndər həmin çıxışında qarşıda duran mühüm vəzifələrdən də danışıb. Böyük narahatlıqla deyib ki, "əgər bizim millətimizin keçmişini, tarixini, mədəniyyətini, onun mənbəyini bizim alimlərimiz, ziyalılarımız tədqiq etməsələr, sübut etməsələr, bəs bunu kim edəcəkdir? Bax, bütün bu səbəbdən mən Naxçıvan Muxtar Respublikasında Elmlər Akademiyasının bölməsinin yaradılması haqqında qərar qəbul etmişəm".
Ali Məclis Sədrinin imzaladığı sərəncam ilə yaradılan komissiyanın tərkibində nüfuzlu elm adamları çoxluq təşkil edir. Onlardan iki nəfəri Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvi, iki nəfər isə müxbir üzvlərdir. Dövlət və hakimiyyət orqanlarının nümayəndələri də burada təmsil olunub. Birgə iş də öz səmərəsini verir. Ötən müddət ərzində tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması və pasportlaşdırılması ilə bağlı 1134 abidə qeydə alınıb. Onların da 56-sı dünya əhəmiyyətli abidələr olub. Digər abidələr isə mahiyyətcə ölkə və yerli əhəmiyyətli olublar. 652 abidə isə ilk dəfə aşkara çıxarılıb. AMEA-nın Naxçıvan Bölməsinin sədri, akademik İsmayıl Hacıyevlə söhbətimizdən onu da öyrəndik ki, toplanan materiallar əsasında "Naxçıvan abidələri" ensiklopediyası nəşrə hazırlanır. Heç şübhəsiz ki, bu, tariximizə və torpaqlarımıza göz dikən erməni millətçilərinə ən tutarlı cavablardan biri olacaq.
Prezident İlham Əliyev də bununla bağlı qarşıya mühüm vəzifələr qoyub. Naxçıvan tarixinin fundamental məsələləri ilə bağlı keçirilən toplantıların birində dövlət başçısı deyib ki, "tez-tez bədnam qonşuların ərazi iddiaları obyektinə çevrilən Naxçıvanın tarixinin hələ də tədqiq edilməyə ehtiyacı olan səhifələri açılmalı, Azərbaycanın qədim və zəngin tarixə, mədəniyyətə və çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinə malik olan bu diyarın tam dolğun, obyektiv tarixi xalqımıza, habelə dünya ictimaiyyətinə olduğu kimi çatdırılmalı, erməni siyasətçilərinin tarixi saxtalaşdırmaq cəhdlərinə tutarlı cavab verilməlidir".
Son illər həyata keçirilən tədbirlər də bu amala xidmət edir.

Azərbaycan.-2007.- 14 noyabr.- S. 7.