Xanoğlan V.

 

Elçinin kino yaradıcılığının tədqiqi

 

Xalq yazıçısı Elçinin çoxçeşidli zəngin bədii və elmi yaradıcılığı ədəbiyyatşünaslığın və sənətşünaslığın çox ciddi elmi tədqiqat obyektinə çevrilib, bu yöndə hətta xarici ölkələrdə də araşdırmalar, elmi monoqrafiyalar və dissertasiyalar yazılır. Elçinin yaradıcılığının ideya-sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə həsr edilmiş yüzlərlə məqalə, resenziya və onlarla elmi-nəzəri monoqrafiya yazılıb, tədqiqatlar aparılıb. Yazıçının kino yaradıcılığının çağdaş kinoşünaslığımızın elmi-nəzəri kontekstindən və yeni təfəkkür arsenalından araşdırılması xüsusi tədqiqatın obyektidir. Tədqiqatçı Sevda İmanovanın yazıçının kino yaradıcılığına həsr olunmuş namizədlik dissertasiyası "Elçinin əsərlərinin ekran təcəssümü" adlanır. Dissertasiya giriş üç, fəsil, səkkiz yarımfəsil və nəticədən ibarətdir. Fəsillərdə mövzunun bütün aspektləri öz elmi təhlilini tapmaqla yanaşı, həm də qoyulan problemlərin həlli yolları da elmi cəhətdən açıqlanır. Tədqiqat işində Elçinin filmlərinin müasir kinoşünaslıqda yeri və ekran sənətimizə gətirdiyi yeniliyin əhəmiyyəti çözülür. Dissertant elmi tədqiqatını və yazıçının özünə aid faktları elə bir sistemlə verir, onları elə mənalandırır ki, nəticədə bu faktların arxasında dayanan sənətkar şəxsiyyəti bütövlükdə canlanır. Müasir kinoşünaslıq prosesinin qanunauyğunluqları əsasında ayrı-ayrı filmlər üzərindəki düşüncələr maraqlı və analitik ümumiləşmələrlə sonuclanır. Təhlil prosesində bəhs edilən bədii filmlərin geniş mənzərəsi konseptual və sistemli elmi-nəzəri səpkidə, novatorluq mövqeyindən öz bədii təcəssümünü tapır. Və bu açıqlamalar konseptual təhlil bütövlüyü, mövzuya orijinal münasibət tərzi, fikir və mülahizələrin, nəzəri müşahidələrin daha dəqiq ifadəsi ilə seçilir. Tədqiqatçıların elmi qənaətinə görə bu bədii filmlərin əsas dəyəri onun ideya mündəricəsində, poetikasının siqlətində və fəlsəfi-estetik təravətindədir. Mövzunun elmi-nəzəri və bədii-estetik aktuallığı həm də onunla şərtlənir ki, tarixilik və müasirlik, müasir həyatın aktual məsələləri, şəxsiyyətin mənəvi özünüdərki, milli mentalitet və mənəvi-əxlaqi bütövlük problemləri tədqiqata cəlb edilən filmlərin materialı əsasında təhlil predmetinə çevrilir. Bu bir həqiqətdir ki, tarixin tarix olmasını təsdiqləyən əsas vasitələrdən biri tarixi, xüsusən, bədii yaddaşın mövcud olmasıdır. Elçinin özünün qeyd etdiyi kimi: "Tarix" sözünün ən universal mənası yaddaşdır, çağdaşlığa doğru min illər ərzində yol gələn bəşər həyatının proqressiv yekunu olub, milli varlığı, milli mədəniyyətin yaşarlığını müəyyən edir, şərtləndirir. Ədəbiyyat, sənət - bu varlıq formalarından biri, bəlkə də birincisidir, xalqın mənəvi-mədəni gen yaddaşıdır. "Müasirilk" kateqoriyasının fəlsəfi-estetik mahiyyəti bilavasitə tarixlə, tarixi yaddaşla bağlıdır". Bununla yanaşı dissertant araşdırmaya cəlb etdiyi "Baladadaşın ilk məhəbbəti", "Gümüşü furqon", "Sahilsiz gecə", "Bağ mövsümü", "Arxadan vurulan zərbə", "Gözlə məni" filmlərində, "Qırmızı ayı balası" və "Sarı gəlin" tamaşalarında rejissor, operator, rəssam, bəstəkar və aktyor işinin özəl xüsusiyyətləri ilə ilgili fikir və qənaətlərini də tədqiqata cəlb edir. Təhlil edilən filmlər həm də 60-80-cı illər milli kino sənətinin yaradıcılıq axtarışları kontekstində nəzərdən keçirilir. Ədəbiyyat tariximizə xüsusi mərhələ kimi daxil olmuş 60-cı illər nəsrinin - "yeni nəsrin" kino sənəti ilə yaradıcılıq əlaqəsi Elçinin nəsr və kino yaradıcılığının təhlili əsasında müəyyənləşdirilir. "Elçinin əsərlərinin poetikası və onların ssenariləşdirilməsi" adlanan birinci fəsildə qeyd edilir ki, Elçin nəsrinin poetikasında kinodramaturgiya elementləri - görümlülük olduqca güclüdür. Və bu nəsrin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, burada təhkiyəçi təkcə hadisələrin nağılçısı deyil, həm də təsvir etdiyi obrazlarla bərabər iştirakçıdır. Elçinin ssenarilərində dolğun bədii süjet, gözəl təsvir vasitələri, maraqlı dialoqlar və epizodlar, təsvir edilən mühitin görümlülüyü ekran əsərinin təcəssümünə xüsusi bir çalar verir. Yazıçının ssenariləri sürətli süjet inkişafına, ideya-sənətkarlıq məziyyətinə, estetik siqlətinə, fərdi üslub və poetikasına görədir ki, ekranlaşdırmaya daha tez uyğunlaşır. Görkəmli rumın ədəbiyyatşünası və tənqidçisi Dmitri Balan Elçinin yaradıcılığından bəhs edərək yazmışdır: "Şekspir və Y.L.Karacale kimi, Elçin müasir həyatın, real gerçəklikdəki hadisələrin, sarsıntıların və ümumiyyətlə, bütün vaqeələrin mahir müşahidəçisi olmaqla bərabər, həm də keçmiş zamanların, dünyanın ilk baxışdan bəlkə də paradoksal görünən əzəli problemlərinin mahir salnaməçisidir". Dövrün qlobal və mənəvi problemlərini fəlsəfi dərinlik və mürəkkəbliyi ilə ekranda canlandırmaq Elçin ssenarilərinin ən mühüm vəzifələrindən biridir. Elçinin ssenariləri üçün ən səviyyəvi cəhətlərdən biri odur ki, o, psixoloji təhkiyənin əsasında mühitin bədii-psixoloji portretini yaradır. O mühitin koloritini yaratmaqla qəhrəmanın daxili aləmini, psixoloji vəziyyətini həmin mühitin kontekstində aşkarlayır. Elçinin hekayələrində, povest və kinolarında əsas mühit Abşeron kəndləridir. Elçin nəşrinin səciyyəvi cəhətlərindən biri də ondakı psixologizmdir, insanların daxili aləmini, onların mənəvi dünyasındakı ziddiyyətləri nəsrin obyektinə çevirməsidir. Elçinə görə "Yazıçının predmeti xislətdir və onun istedadı xislətin dərinliklərinə nə dərəcədə enə bilməsi ilə müəyyənləşir". "Gözlə məni", "Bağ mövsümü", "Arxadan vurulan zərbə" və s. filmlər üzərində apardığı müşahidələr əsasında tədqiqatçı belə bir elmi qənaətə gəlir ki, Elçin psixoloji nəsr ustasıdır. Tədqiqatın ikinci fəsli "Elçinin filmlərində milli mentalitet və mənəvi-əxlaqi bütövlük problemi" mövzusunun araşdırılmasına həsr edilib. Yazıçının bədii filmlərində əxlaqi-mənəvi təmizlik insanın fikir və düşüncəsinin, psixologiyasının ən dərin qatları mənalı və ifadəli detallarla göstərilir. Bədii təsvir vasitələrindən yaradıcı şəkildə istifadə etdiyindəndir ki, o, obrazın mənəviyyatını, hiss və duyğularını təbiiliklə göstərə bilir. Elçinin kino uğurları 80-ci illərin tarixi-sənətşünaslıq müstəvisində Azərbaycanın mədəni mühiti üçün bənzərsiz bir hadisə idi. Bu fəsildə başqa filmlərlə yanaşı Elçinin "Toyuğun diri qalması" povesti əsasında Şahmar Ələkbərovun çəkdiyi "Sahilsiz gecə" filminin təhlilinə də geniş yer verilir. Tədqiqatçı düzgün qeyd edir ki, film yaradıcılarını (həm ssenariçini, həm də rejissoru) hadisə yox, baş verən hadisənin mahiyyəti və onun doğurduğu nəticələr maraqlandırır. Məlum olduğu kimi, bu film ekranlara çıxandan sonra tamaşaçılar tərəfindən birmənalı qarşılanmadı. Filmin nümayişindən sonra ekran əsərinin məzmun-ideya yönünü başa düşmədən yaradıcı heyətin fəaliyyətinə kölgə salmaq təşəbbüsündə bulunanlar da oldu. Hətta qeyri-peşəkarlar tərəfindən yazılmış məqalələr də bəzi qəzet səhifələrində özünə yer aldı. Tədqiqatçı bu məsələ ilə ilgili "Sahilsiz gecə"yə atılan daşlar" adlı mətbuatda dərc etdirdiyi məqaləsində yazırdı ki, "əslində bu film ("Sahilsiz gecə" - V.X.) haqsız iş tutanlara, ədalətsiz iş aparanlara, işğalçılıq siyasəti yeridənlərə sənətkar ittihamıdır. "Bədii ittiham". Tədqiqat işində film barədə söylənilən yanlış və əsası olmayan mülahizələrə dissertant obyektiv mövqedən çıxış edərək münasibət bildirir və tutumlu dəlillərlə öz fikrini əsaslandırır. Əslində bu film repressiya və müharibənin məhv etdiyi insan taleləri haqqındadır. Zübeydə və onun kimiləri ehtiyac içərisində yaşadan, talesizləşdirən və bədbəxt edən də həmin o qanlı müharibə idi. Dissertasiyanın üçüncü fəslində "Arxadan vurulan zərbə" və "Gözlə məni" filmlərində tarixilik və müasirlik probleminin konseptual səciyyələri çözülür. Elçinin tarixi mövzuda yazdığı ssenariləri digər mövzulara həsr olunmuş ssenariləri kimi bir sıra novator keyfiyyətləri ilə seçilir. Bu filmlərə qəhrəmanlıq motivləri ilə yanaşı həm də bədii-estetik pafos hakimdir. Bu filmlərin qəhrəmanları tarixə fərdi baxışı və yeni münasibəti ilə fərqlənir. Bu fəsildə Elçinin görkəmli dramaturq, xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin "Hökmdar və qızı" faciəsinin motivləri əsasında yazdığı "Hökmdarın taleyi" ssenarisinin ideya-sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə də ayrıca yer verilir. Qeyd edilir ki, "Hökmdarın taleyi" ssenarisində Azərbaycanın tarixi taleyi, keçmiş və gələcəyi ilə ilgili problemləri, azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda xalqımızın keçdiyi mübarizə yolları, verdiyi qurbanlar öz bədii təcəssümünü tapıb. Bu fəsildə Elçinin "Qırmızı ayı balası" və "Sarı gəlin" hekayələri əsasında rejissor Eyvaz Vəliyevin və Məhərrəm Bədirzadənin hazırladıqları televiziya tamaşalarının təhlilinə də geniş yer ayrılır. Tədqiqat obyektinə bədii yaddaşın və elmi idrakın işığında nəzər salan tədqiqatçı belə qənaətə gəlir ki, Elçinin bədii filmləri milli kino tariximizdə iz qoyan ekran əsərləri kimi dəyərlidir. Bütövlükdə dissertasiyanın fəsillərində qoyulan problemlər nəzəri cəhətdən məzmunlu, elmi baxımdan düşündürücü və əhatəlidir. Dissertantın zəngin materiallara əsaslanan əhatəli təhlilləri elmi-nəzəri ümumiləşdirmələrlə sonuclanır. Tədqiqatın metodoloji əsasında milli kino prosesinin inkişafında yaranmış və dünya kino prosesinin konseptuallaşdırılmış modellərinin müqayisəli təhlili, kinoşünaslığın poetika problemlərinə yanaşma, sənətşünaslığın tarixilik prinsipi və kateqoriyalarının əsas üsulları durur. Elmi işin başlıca keyfiyyət göstəriciləri onun təhlil metodunda, araşdırma üçün seçdiyi üslubda, milli və dünya kinoşünaslığı ilə müqayisəli şərhində, dil-ifadə aydınlığının özünəməxsusluğundadır. Təhlilə cəlb olunan ssenarilərdə əsas tədqiqat istiqamətlərinin fəsillərdə qoyulan problemlər üzrə araşdırılması əsərin sırf elmi istiqamətdə tədqiq olunmasına şərait yaradıb. Sevda İmanovanın "Elçinin əsərlərinin ekran təcəssümü" mövzusunda yazılmış tədqiqat işini sənətşünaslıq elmimizdə uğurlu əsər kimi dəyərləndirmək olar.

 

525-ci qəzet.- 2007.- 22 noyabr.- S. 7.