Ağamalıyev F.

Hərə bir not versə yaxud “Buzlaq dövrü”ndə səhv

Tanınmış fiqurlu konkisürənlər cütlüyünün — Saşa Savelyeva və Aleksandr Saxnovskinin bu yaxınlarda Rusiya telekanallarından birində nümayiş etdirilmiş çıxışı Azərbaycan ictimaiyyətinin nümayəndələrini hiddətləndirmişdir.
Qalmaqala səbəb bu olmuşdur ki, fiqurlu konkisürənlər duetinin nümunəvi çıxış zamanı "Erməni rəqsi" adı ilə istifadə etdiyi musiqi əslində Azərbaycan bəstəkarı Tofiq Quliyevin "Sənə də qalmaz" mahnısının melodiyasıdır.
Azərbaycanın Rusiyadkı səfirliyinin mətbuat xidmətində bildirmişlər ki, sözügedən translyasiyadan dərhal sonra keçmiş SSRİ-nin bütün guşələrindən bu Zaqafqaziya respublikasının ölkəmizdəki diplomatik nümayəndəliyinə çoxsaylı məktublar və telefon zəngləri daxil olmağa başlamışdır. Azərbaycanın Rf-dəki səfiri Polad Bülbüloğlu ulduz cütlüyün baş məşqçisi Aleksandr Culin ilə əlaqə saxlamışdır. Məşqçi izah etmişdir ki, rəqsin quruluşunda istifadə edilmək üçün onun şagirdləri tərəfindən təklif olunmuş melodiya 1999-cu ildə ABŞ-da buraxılmış diskdən götürülmüşdür. Məlum olmuşdur ki, həqiqətən ANİ diskinin üz qabığında erməni bəstəkarı, drijor və ifaçı Ara Gevorkyanın adı göstərilmişdir.
Plastinkada on melodiya vardır. Onlardan beşincisi "ARTSAX" adlanır. Qalmaqallı rəqs nömrəsində məhz bu musiqidən istifadə edilmişdir. Səfirlikdə belə bir halı istisna etmirlər ki, həm rəsmi qurumlar, həm də Tofiq Quliyevin varisləri Amerika şirkətini məhkəməyə verəcəklər.
"Moskovski Komsomolets"

Otuz il əvvəl buna oxşar bir hadisə sarsıdıcı təsir bağışlayırdı, bu gün isə heç təəccüb də doğurmur. Kinorejissor Eldar Quliyevi çoxdan və yaxşı cəhətdən tanıyıram. Yüksək ziyalılığı ilə fərqlənən bu insanın ərizəbazlıqla bağlı hər cür münaqışələrdən zəhləsi getdiyini bildiyimə görə heç təsəvvür etmirəm ki, o, mərhum atasının bəstələdiyi musiqinin Ara Gevorkyan adlı birisi tərəfindən oğurlanmasına görə məhkəmə çəkişməsinə girişəcəkdir. Bir də ki, beləsi ilə real məhkəmə çəkişməsi mümkündürmü?

Bu Aranın 1999-cu ildən bəri oğurluq musiqi yazdığı disklərin konkret sayını bilmədən onun vurduğu ziyanın maddi əvəzini necə təyin etmək olar? O, anasının canına and içib deyəcək ki, həmin diskin tirajı cəmi iki nüsxədən ibarət olub, onun da yalnız yarısı satılıb! Amma Eldar müəllim məhkəməyə müraciət edəcəyi təqdirdə neçə dəfə okeanın bu tayından o tayına gedib qayıtmalı olacaq! Axı Aranın Azərbaycana gəlməyəcəyi dəqiq məlumdur. Zərərçəkmiş bütün bunları götür-qoy edəndən sonra çox güman ki, ürəyində bir-iki kəlmə tünd söz işlədərək əlini yellədəcəkdir. Əlbəttə, "Ara-can" bu işin başqa cür qurtara biləcəyini heç ağlına da gətirməz, çünki belə əməllər erməni plagiatorların şakəridir. Karamzin yaşadığı cəmiyyətin mahiyyətini bir kəlmə ilə ifadə etmək üçün nə demişdir? Elədir ki var: oğurlayırlar!
Bu yazının əvvəlində xatırlatdığım otuz il məsələsi şərti müddət deyil. O vaxt mən Ermənistanda yalnız bir dəfə — 1978-ci ildə, — orada Ümumittifaq kino festivalı keçirilərkən "Sovetskaya kultura" qəzetinin xüsusi müxbiri kimi olmuşam. Gecə yarıdan keçəndən sonra indi dünyasının dəyişmiş kino artisti Kolya Yeryomenko ilə bərabər barda əyləşib boğazımızı yaşlayırdıq. Bu dəmdə orkestr "Sarı axçik" adlı erməni xalq mahnısı ifa olunacağını elan etdi. Sonra dolu bədənli bir müğənni barın kiçik səhnəsinə çıxıb, kvartetin müşayiəti ilə "Sarı gəlin" Azərbaycan xalq mahnısını erməni dilində oxudu. Bu hadisə məni o qədər sarsıtmışdı ki, Yeryomenko narahat oldu, məni sakitləşdirməyə başladı. Sonra o təklif etdi: — İndi sən səhnəyə çıx və bu mahnını normal oxu, onlar pul qazanmaq xatirinə bir də çalarlar. Mən belə də etdim, səhnəyə çıxdım, musiqiçilərə pul verdim və xahiş etdim ki, əvvəlki musiqini eyni ahənglə ifa etsinlər. Özüm isə elan etdim: "İndi isə "Sarı gəlin" Azərbaycan xalq mahnısını orijinalın dilində dinləyin". Mən mahnının bacardığım kimi oxudum. Erməni musiqiçilər isə nə edə bilərdilər, axı pulu qabaqcadan almışdılar, — çaldılar. Sonradan Kolya mənə dedi ki, çalğıçıların qanı yaman qaralmışdı. Mən aktyor, rejissor və jurnalistlərin gurultulu alqışlarını qazandım və özümdən çox razı qaldım. Hesab edirdim ki, mən satisfakiya hesab edilə biləcək bu hərəkətimlə ədaləti həmişəlik bərpa etmişəm.
Amma mən çox yanılırammış, çünki ermənilərin bu əməlləri dünən başlanmayıb və qorxduğum odur ki, buna sabah da son qoyulmayacaq. Lakin o vaxt mən qonşu etnosun "ayrı-ayrı nümayəndələrinin" bu hədsiz spesifik "mədəniyyətyaratma" sahəsindən tamamilə bixəbər idim. Bir də ki, həmin illərdə belə məsələlər hansı normal adamın ağlına gələrdi? Axı o vaxtlar geniş yayılmış təbliğat klişesinə görə biz hamımız "qardaş sovet xalqlarının dost ailəsi"nin üzvləri idik. Uşaq yaşlarımda Bakıda eşitidiyim, başabəla beynəlmiləlçilərdən birinin qoşduğu mahnının bir misrası hələ də yadımdadır: "Əzəl gündən biz qardaşıq, Yerevan". Lakin bu qardaşlaşma birtərəfli imiş. Yoxsa qardaş qardaşın malını oğurlayarmı? Özü də bu qədər küllü miqdarda?
Peşəkar oğruların cəmiyyətlərində olduğu kimi, ermənilərin peşəkar musiqi oğruları cəmiyyətində də ciddi ixtisaslaşma mövcuddur. Onlardan bəziləri Azərbaycan mahnılarını, oyun havalarını və romansları oğurlayır, digərləri alın təri tökərək iri həcmli musiqi əsərlərini — operetta və operaları çırpışdırırlar. XX əsrin əvvəllərində ermənilər Azərbaycan bəstəkarlarının və teatr truppalarının opera və musiqili tamaşalar sahəsində möhtəşəm uğurlarını sakitcə müşahidə edə bilmirdilər. Ü.Hacıbəyovun opera və operettaları bir-birinin ardınca Zaqafqaziyanın bütün şəhərlərində və Rusiyanın cənub şəhərlərində müxtəlif dillərdə tamaşaya qoyulurdu. Özlərinin musiqili milli səhnə əsərləri olmayan ermənilər də truppalar yaratmağa başlamışdı. Bu truppalar Üzeyir bəyin "Arşın mal alan", "Əsli və Kərəm", "O, olmasın, bu olsun" ("Məşədi İbad"), "Ər və arvad" əsərlərini erməni dilində tamaşaya qoyurdular. Mədəniyyət sahəsində mif yaratmaqda usta olan ermənilərin beynində öz milli operalarını yaratmaq ideyası yetişirdi. Lakin təkcə istək kifayət deyil. İlk erməni operası olan "Almast" əsərində klassik Azəbaycan muğamlarının, təsniflərin, xalq melodiyalarının musiqisindən ibarət bütöv frazalar olmasını hiss etmək üçün bu əsəri çox diqqətlə dinləməyə də ehtiyac yoxdur. Bununla belə, həmin popurrinin müəllifi, 1924-cü ildə Ermənistandan Krıma köçüb gedənə qədər kifayət qədər abırlı adam kimi tanınmış, hər halda plagiatlıqda ifşa olunmamış Aleksandr Spendiarov 1925-ci ildə məxsusi olaraq Üzeyir Hacıbəyovla görüşmək, maestronun yaradıcılığından bəhrələnmək, Şərqdə ilk klassik operanın ("Leyli və Məcnun") müəllifinin yanında təcrübə keçmək, ondan, necə deyərlər, böyük musiqi formaları üzərində iş təcrübəsini öyrənmək üçün Bakıya gəlmişdi. Bizlərdə belə bir qayda var: qonağın sözünü yerə salmazlar. Üzeyir bəy də onun əsərlərindəki "bəzi mövzulardan" istifadə etməyə icazə verməsini xahiş edən qonağın sözünü yerə salmadı. Sonra isə — "Almast" əsərini dinləyəndə ona çox tanış olan "Mahur", "Rast", "Çahargah", "Şüştər", "Kürd-Şahnaz" muğamlarından melodiyalar, frazalar, ideyalar, Azərbaycanın kəndlərində və şəhərlərində aşıqların ifa etdiyi neçə-neçə mahnıdan parçalar eşitdi. Aleksandr Afanasyeviç bu operanın III pərdəsində özünün ən parlaq musiqisini — "İran marşı"nı "yazmaq" üçün Üzeyir Haçıbəyovun "O, olmasın, bu olsun" komediyasından Məşədi İbadın mahnısını olduğu kimi köçürmüşdü.
Qeyd etmək lazımdır ki, ermənilər Ü.Hacıbəyovun əsərlərini dəhşətli həyasızlıqla oğurlayırdılar. Üzeyir bəyin hələ 1913-cü ildə yazdığı, ilk dəfə 1917-ci ildə onun librettosu əsasında Bakıdakı "film" səhmdar cəmiyyəti tərəfindən ekranlaşdırılmış "Arşın mal alan" musiqili komediyanın tarixçəsi çox ibrətamizdir. Amma nə olsun? Məgər mif yaratmaq azarına tutulmuş erməni belə şeylərə görə öz adətindən əl çəkərmi? Elə buna görə də tiflisli erməni, Qərbə getməzdən əvvəl Moskva universitetində təhsil almış və Y. Vaxtanqovun studyasında məşğələ keçmiş Ruben Mamulyan bütün bunlardan yaxşı xəbərdar olduğu halda, ötən əsrin 30-cu illərinin lap axırlarında Hollivudda "Arşın mal alan" adlı "klassik erməni musiqili komedyasını" tamaşaya qoyur. Bundan xəbər tutan Üzeyir Hacıbəyov Azərərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Mircəfər Bağırova şikayət etmiş, o da öz növbəsində, bu barədə İosif Stalinə məlumat vermiş və Stalin ən qısa müddətdə "yüksək keyfiyyətli "Arşın mal alan" kino əsəri yaradılmasına" göstəriş vermişdir. Rejissorlar Rza Təhmasib və Nikolay Leşşenko bu filmi 1945-ci ildə Bakı studyasında çəkdilər. Həmin filmdə Rəşid Behbudovun ifa etdiyi Əsgərin ariyası sonradan bütün çoxmillətli sovet xalqının dilində əzbər olmuşdu.
Erməni musiqi oğrularının bu cür "mənimsəmə" hallarına aid onlarca nümunə göstərmək olar. Onlar, necə deyərlər, cinayət başında yaxalandıqda belə heç vaxt üzr istəmir, sadəcə olaraq susurlar. Əslində goreşənlərdən üzrxahlıq gözləyən də yoxdur. Bu, goreşənlərin xislətidir. Əlbəttə, belə hallar Azərbaycan musiqi mədniyyətini kasadlaşdırmır, çünki onun kök sistemi çox qədim və güclüdür. Amma məsələ bunda deyil. Sual olunur: erməni musiqi mədəniyyəti by hesaba zənginləşirmi? Oğurladıqlarının onlara bir xeyri varmı? Axı məlum olduğu kimi, bütün gizlinlər gec-tez aşkara çıxır. Tofiq Quliyevin "Sənə də qalmaz" adlı gözəl lirik mahnısının oğurlanmasının da üstü açılmışdır. Özü də necə? — Kimin ağlına gələrdi ki, bu məsələ Rusiya televiziyasının birinci kanalında "Buzlaq dövrü" şousunda fiqurlu konkisürmə zamanı üzə çıxacaq. Axı ermənilərin öz musiqisi var. Onların Komitas (Soqomon Soqomonyan) kimi "xor janrları ustası" olub. Hər halda, Böyük Ensiklopediya Lüğətində belə yazılıb. Onların Aram Xaçaturyanı olub. Hərçənd, belə bir şayiə də yayılmışdır ki, zulus tayfaları Xaçaturyanın şah əsəri sayılan "Qayane" baletindən qılıncoynadanların rəqsinin musiqisində özlərinin müharibə zamanı ifa edilən mərasim rəqsinin motivlərini aşkar ediblər. Lakin bir də deyirəm, bunlar yalnız şayiələrdir və çox güman ki, yalan şayiələrdir, çünki Aram İliç həqiqətən sanballı və nüfuzlu bəstəkar idi. Nəhayət, onların Arno Babacanyanı olub. Amma yenə oğurlayırlar. Azərbaycanın tarixi abidələrini, kəndlərini, göllərini, torpaqlarını oğurladıqları kimi, musiqisini də oğurlayır, mənimsəyir və adını dəyişdirib özlərininki kimi qələmə verirlər.
Ağlıma bir fikir gəlib. Bakı Konservatoriyasının bəstəkarlıq fakültəsində belə bir qayda var: peşəkarlıq baxımından uğursuz kurs işləri çıxdaş edilir. Bəlkə biz bütün tələbələrin bir neçə il ərzində çıxdaş edilmiş işlərinin, deyək ki, fuqaların, sonataların və s. əsərlərin notlarını yığıb təmənnasız olaraq Yerevan konservatoriyasına göndərək. Əlbəttə, əgər orada konservatoriya varsa. Dünyanın işini bilmək olmaz. Hərə bir not versə, bir də görərsən ermənilərin musiqi fondu yarandı, gələcəkdə isə onu bəlkə də "qızıl fond" adlandırdılar. Kim bilir, bəlkə bundan sonra onlar Azərbaycan musiqisini oğurlamaqdan əl çəkərlər?

P.S. Bu günlərdə bir dostum mənə zəng edib bildirdi ki, Moskvadakı yeraltı keçidlərin birində erməni düdükçalanı Civan Qasparyanın diskini alıb. Bu düdükçalan müasir Azərbaycan bəstəkarı Ələkbər Tağıyevin dünyadan vaxtsız köçmüş həyat yoldaşına həsr etdiyi çox populyar "Sən gəlməz oldun" mahnısını "milli erməni mahnısı" kimi qələmə verir...

Ədəbiyyat qəzeti.- 2007.- 9 noyabr.- S. 5.