Qız qalası
özünəməxsusluğu ilə fərqlənir
Azərbaycan
torpağı memarlıq abidələri ilə zəngindir. Saraylar,
türbələr, məscidlər, xanəgahlar, karvansaralar,
körpülər, qalalar və s. Əsrlərin
keşməkeşlərinə sinə gərmiş belə
abidələr illər boyu ardı- arası
kəsilmədən müharibələrdə insanların
pənah gətirdikləri sığınacaq yeri olub. Bu
abidələrdən Qız qalası
özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Qız
qalası memarlıq formasına görə, şərqdə
yeganə abidədir. Qalanın cənub-qərb
tərəfində yerdən təqribən 14 metr
hündürlükdə kitabə həkk olunub. Kitabə kufi
xəttində yazılmış dörd sözdən
ibarətdir: "Məsud bin Davud tübbəsi". Bu
yazı Məsud bin Davudu qalanın memarı hesab etməyə
imkan verir. Hündürlüyü 28, diametri,
divarlarının qalınlığı aşağı
tərəfdə 5 metr, yuxarı tərəfdə isə 4
metr olan Qız qalası silindir formalı əsas
hissədən və ona bitişik bütöv
çıxıntıdan ibarətdir. Onun tikilməsi
barədə bir çox fərziyyələr mövcuddur.
Birinci fərziyyənin müdafiəçiləri onu feodal
müdafiə qalası hesab edirlər.
XII əsrin sonu feodal Bakının
çiçəklənmə dövrü olub.
Şirvanşahların Xəzər dənizində
güclü donanması var idi. Şirvanşah I Axsitan
təqribən 1175-ci ildə Bakı yaxınlığında
rusların 73 gəmidən ibarət donanmasını
məğlub etmiş və xəzərlərin işğal
etdikləri Şabranı və Dərbəndi geri almışdır.
Düşmənin dəniz tərəfdən hücum
təhlükəsi Şirvanşahı dəniz sahilində
müdafiə qalası tikməyə vadar edib. Belə
qənaətə gəlmək olar ki, Qız qalası
istər dəniz, istərsə də quru tərəfdən
müdafiə qalası olub. O, çox möhkəm və
hündür tikildiyindən lazım gəldikdə orada
hərbi müşahidələr aparmaq, gözlənilən
təhlükəni qonşu qalalara xəbər vermək,
qısa müddətli sığınacaq və s.
üçün istifadə etmək mümkün idi. Hərbi
əməliyyatlar zamanı Qız qalasında 250 adam
yerləşə bilirdi. Hər şeydən əvvəl qeyd
etmək lazımdır ki, bu abidə indi
gördüyümüz tikintidən ibarət olmayıb. Onun
şimal tərəfdən qazıntı zamanı Şah Abbas
darvazasına doğru uzanan qala divarları ilə birləşən
divar və yarımbürc qalıqları nəzərə
çarpır. Qız qalasının cənub-şərq
tərəfindən (ikimərtəbəli ev
hündürlükdə) "dayaq divar"da
əvvəllər mövcud bina ilə bitişən
daşların qalıqları çıxıq
şəklində indi də mövcuddur. Məhz bu
çıxıqlar olan tərəfdə abidənin 5-6-cı
mərtəbələri arasında qapı yeri qalıb.
Yəqin ki, bu qala yeri vaxtilə burada qalaya bitişik olan
binanın üstü ilə əlaqə saxlamaq
üçün istifadə olunub. Abidənin qeyd etdiyimiz
tərəfdən bir neçə quyu yeri aydın
görünməkdədir. Şübhəsiz ki, bu quyular da
vaxtilə abidəyə bitişik olan bina ilə
əlaqədar qazılıbdır. Bütün bunlar Qız
qalasına bitişik binanın olduğunu söyləməyə
əsas verir.
Qeyd edək ki, tikilinin divarında olan
kitabənin tipik formalı kufi xətti onun XI-XII
əsrlərə aid etməyə imkan verir. Sonradan qala XIV
əsrdə baş vermiş zəlzələ
nəticəsində su altında qalıb. Qalada fəal
müdafiənin ən yuxarı hissəsindəki
meydançada aparıldığı ehtimal olunur.
Meydançadakı döyüşçüləri qorumaq
üçün maşikullar düzəldilirdi. Maşkullar
divar səthində irəli çıxan daş
dirsəklərdən, bunların arxasındakı
mazğallardan və döyüşçünü
qarşı tərəfdən qoruyan dişlərdən ibarət
qurğudur. Vaxtilə Qız qalasının yuxarı
hissəsində də maşikullar olubdur. Lakin XIX əsrdə
aparılan təmirdən sonra indiki şəklə
salınıbdır.
Onu da qeyd edək ki, Qız qalası adlı
abidələrə Yaxın Şərq
ölkələrində də təsadüf edilir. Qız
qalalarının əsas xüsusiyyəti onların dəniz
və çay sahillərində hündür yerlərdə
tikilməsidir. Abidənin müdafiə istehkamı olduğu
fikrinə qarşı çıxanlar da var. Onların fikrincə,
abidənin "mazğal" adlanan aşırımları
(kiçik pəncərələri), feodal qalalarındakı
mazğallardan tamamilə fərqlənir. Əvvəla, bunlarda
yuxarıdan ox atmaq, yanacaq tullamaq üçün maillilik
nəzərə alınmayıb. Alimlərin bəzilərinin
fikrincə, pilləkən olan tərəfin fasadında
qoyulmuş yarıq şəkilli pəncərələr
mərtəbələri işıqlandırır, onlar
içəriyə doğru genişlənərək
mazğala oxşar şəkil alırsa da, hər halda
müdafiə məqsədi daşıdığı
şübhəlidir. Qız qalasının qapısı
üstündə, müdafiəyə daha çox ehtiyacı
olan yerdə bir dənə də olsun mazğal qoyulmayıb.
Abidənin daxili quruluşu da orada davam edə biləcək
mühasirəni keçirmək üçün
lazımı yaşayışa imkanı vermir. 12 metr
hündürlükdən başlayaraq abidənin xarici
səthi yuxarıya doğru bir-birini əvəz edən
əhəng məhlulu ilə doldurulmuş ağ və qara
kəmərlərlə qurşanıbdır. İndi həmin
ağ zolaqlar çox yerdə tamamilə
tökülmüş və hörülüb, səthi
girintili-çıxıntılı şəkil
alıbdır. Onlara görə, müdafiə
üçün heç bir əhəmiyyəti olmayan
əhəng zolaqlara hədsiz miqdarda əhəng
işlənməsi təmamilə məntiqsizdir. Digər fərziyyəyə
gözə Qız qalası atəşpərəst
məbədi olub (D.Axundova görə) . Qız
qalasının atəşpərəst məbədi olması
da şübhəlidir. Bildiyimiz kimi, atəşpərəst
məbədində daim od yandırılıb. Abidənin
üstündə od yandırmaq üçün istifadə
olunduğu güman edilən dulus kəməri Qız qalasının
yeddinci mərtəbəsinə kimi qalxır. Dulus
kəmərinin diametri 20-30 santimetrdir. Bu kəmərlə
qalxan qazı tikintinin içərisinə aparmaq və ona
yaxınlaşıb od vurmaq güclü partlayışa
səbəb olardı. Daha bir fərziyyə var. Ona
görə, Qız qalası Zərdüşti daxmasıdır
(M.Nəbiyevə görə). Atəşpərəstlər
daxilində xaki təriqətinə məxsus olanlar
ölülərini aparıb sükut qüllələri
adlanan xüsusi tikililərə qoyurdular. Burada vəhşi
quşlar sümükləri ətdən
təmizləyirdilər. Bu fərziyyəyə görə,
Qız qalası damında çalağanların didib
parçalaması üçün ölülərin
qoyulduğu qüllədir. Zərdüşti dininə
sitayiş edənlər ölülərini bura
gətirərək qalanın ortasındakı deşik
vasitəsi ilə dartıb abidənin üstünə
qaldırır və ordan quşlar meyitin ətini yedikdən
sonra sümükləri toplayıb divardakı dulus
kəməri ilə aşağı atırlarmış.
Həmin sümükləri meyitin sahibləri toplayıb
başqa yerdə torpağa basırmaq məqsədi ilə
aparırlarmış. Həmin dövrdə tikilən daxmalar
quruluş etibarı ilə Bakı Qız qalasından
fərqlənir. Onları hündür yerlərdə, həm
də bir mərtəbədən artıq olmayaraq
tikirdilər. Bildiyimiz kimi Qız qalası səkkiz
mərtəbəlidir.
Qız qalasının rəsədxana
olduğunu (Q.Əhmədova görə) bildirənlər
də var. Rəsədxanada göy cisimləri
müşahidə olunurdu. Günəşin
çıxmasını müşahidə etmək
mümkün idi. Marağa və Təbriz
rəsədxanalarında "yüksək qübbə"
mövcud olub.
Bu fərziyyələrin tərəfdarları
Qız qalasını rəsədxananın qübbəsi, ona
bitişik olmuş tikinti kompleksini isə rəsədxana kimi
qəbul edirlər.
Xatırladaq ki, Qız qalası iki hörgü
sistemi ilə tikilib. Birinci 12 metr
hündürlüyədək olan hamar hissədir. İkinci
hörgü sistemi isə 12 metrdən yuxarı hissədə
tətbiq edilib. Buradakı yonma daşların növbə
ilə batıq və çıxıntı
şəklində hörülməsi qalaya əzəmət
verir. Diqqət yetirilsə burada 31 (30) çıxıntı
zolaqlarını asanlıqla saymaq olar. Güman etmək olar
ki, bunlar bir aydakı günlərin sayını
göstərir. "Dayaq divarının" cənub və
şərq tərəfindən zolaqlar sayılsa onların
sayının 24 olduğunu görmək olar. 24 rəqəmi
gecə-gündüz ərzində saatların sayıdır.
Abidənin cənuba baxan pəncərələrinin 4
olması fəsillərin, mərtəbələrə qalxan
pillələrin 12 olması isə ildəki ayların
sayını göstərir.
Lakin bu fərziyyələri bir çoxunu inkar
edən fakt Qız qalası divarlarının aşağı
hissədə 5 metr, yuxarı hissədə isə 4 metr
qalınlığında olmasıdır. Bundan başqa, onun
çox böyük hündürlüyü sonuncu
üç fərziyyəni təkzib edir. Çünki,
nə od məbədi, nə daxma, nə də rəsədxana
üçün bu qalınlıqda və
hündürlükdə divarlara ehtiyac yoxdur. Digər
tərəfdən mənbələrdə Bakıda od
məbədi, rəsədxana, daxma təyinatlı abidənin
adı çəkilmir. Bu fərziyyələr içində
həqiqətə yaxın olanı Qız qalasının
müdafiə istehkamı olmasıdır. Qazıntılar
zamanı aşkar edilən qala divarı bu fikrin
doğruluğunu sübut edir. Görünür, Qız
qalası XII əsrdə qala içərisində ən
möhtəşəm müdafiə istehkamı, Bakı
və ətraf ərazilərin müdafiə istehkamları
sistemində baş içqala olub. Bu abidə XIX əsrin
ortalarındakı təmirdən sonra indiki şəklə
salınıb. Ondan gözətçi məntəqəsi
və mayak kimi istifadə olunması daha real
görünür.
Üç
nöqtə.-2007.- 20 oktyabr.-S.18.