Sadıqlı F.

Tarixi-memarlıq abidələrini qorumaq hər birimizin borcudur

Ölkə başçısının onlara münasibəti hamı üçün nümunədir

Keçən illərin birində Sankt-Peterburqda olarkən səfər yoldaşlarımın - bir qrup azərbaycanlının az qala hər binanın qarşısında dayanıb seyrə daldığını, tikililərin tarixi ilə maraqlandığını müşahidə etdim. O vaxt ilk dəfə ürəyimdən belə bir fikir keçdi ki, axı özümüzdə, yəni Azərbaycanın hər guşəsində, yaşadığımız paytaxt şəhəri Bakıda da hər addımbaşı bəlkə bunlardan da dəyərli tarixi binalar var. Bəs onların qarşısında niyə ayaq saxlamır, "tərcümeyi-halı" ilə maraqlanmır, gözəlliyinə varmır, gözümüz görə-görə bir daşı qopub yerə düşürsə, heç nə olmayıbmış kimi yanlarından laqeydcəsinə ötüb keçirik? Gündəlik həyatın qaçhaqaçında, qovhaqovunda - səhər işə tələsəndə, axşam evə tez çatmağa çalışanda bunlara vaxt tapmırıq. Bəlkə istəsək macal tapa bilərik? Yoxsa gözəlliyi kənar göz daha yaxşı görür? Bəlkə gözəllik uzaqdan daha aydın görünür? Hər halda tarixi abidələr xalqın sərvəti olduğu üçün onlara laqeydlik hər bir kəsin qəbahətidir.
Sankt-Peterburqdan qayıdandan az sonra işlə əlaqədar tez-tez yolumun düşdüyü ARDNŞ-ə (Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti) getməli oldum. Maraq məni şirkətin yerləşdiyi binanın qarşısında dayanıb onun fasadındakı memarlıq nişanələrinin tamaşasına sövq etdi. Yüz kərə gördüyüm və neçə-neçə otağında mətbuat konfranslarında iştirak etdiyim, müsahibələr aldığım bu binanın dəyərini, qiymətini, memarlıq və inşaat tariximizdə, mədəniyyətimizdə necə əhəmiyyətə malik olduğunu sanki ilk dəfə dərk edirdim. Sonralar onu da öyrəndim ki, Avropa stilist cərəyanı üslubunda tikilmiş bu binanın memarı P.Ştern olub. Bina 1891-1896-cı illərdə inşa edilib. O, Mirbabayev soyadlı şəxsə məxsus olub və uzun zaman sahibi tərəfindən gəlir məqsədilə kirayəyə verilib.
Belə nadir binalar Bakıda onlarladır. Maraqlıdır ki, bu binaların və digər tarixi abidələrin çoxu hələ də onları tikənlərin və tikdirənlərin adı ilə tanınır: "Tağıyev teatrı", "Hacı Əjdər bəy məscidi", "Qasım bəy məscidi", "Musa Nağıyevin evləri", "Hacıyevin binası" və s. Xüsusilə XIX əsrdəki ilk neft bumundan sonra Bakıda memarlıq cəhətdən çox qiymətli binalar tikilib. Onlardan yalnız biri - indi MEA-nın rəyasət heyətinin yerləşdiyi bina haqqında saatlarla danışmaq olar. Yaxud götürək fotomüxbirimizin Qız qalasının yaxınlığında obyektivə aldığı binanı. Burada daşlar gah "çiçək açır", gah "şirləşir", "pələngləşir", gah da üzərindəki naxışlarla poeziya yaradır.
Bu binaları - memarlıq və mədəniyyət abidələrini ucaltdıranlar onlara külli miqdarda vəsait xərcləyib, çox hallarda xaricdən memar, layihəçi, materiallar gətirdib, tikdirdiklərinin gözəl, hər zamanın özünün dəbində olan və yüksək qiymətləndirilən üslublarında inşa olunmasını tələb və təmin ediblər. Onlar öz ağıl və dərrakələri ilə "dünyanın malı dünyada qalacaq" həqiqətini heç də dərk etməmiş deyildilər. Ona görə də əslində özləri üçün deyil, xalq üçün, gələcək nəsillər üçün tikdiklərini yaxşı bilirdilər. Belə dühalı şəxsiyyətlərin əməllərini ifadə edən "tikdim ki, izim qala" misrası ilə bitən bayatımız da hələ neçə əsrlər bundan əvvəl əbəs yerə yaranmayıb. Bu izləri qoruyub saxlamaq isə bizim və bizdən sonra gələn nəsillərin boynuna düşür.
Abidələr, memarlıq nümunələri hər bir xalqın tarixini özündə əks etdirən monumental əsərlərdir. Onları qoruyub saxlamaq vətənin tarixini, xalqın mədəniyyətini nəsildən-nəslə ərməğan etmək deməkdir. Bu sahədə də Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin xidmətləri misilsizdir. Ulu öndərin bu istiqamətdə müxtəlif illərdə imzaladığı sərəncamlar, verdiyi göstərişlər böyük əhəmiyyət kəsb edir. Tarixi abidələrə qayğı ulu öndərin fəaliyyətinin əsas prinsiplərindən biri olub. Ümummilli liderin 1970-ci ildən 2003-cü ilədək bu sahədə gördüyü işlər tarixi-memarlıq abidələrimizin qorunmasında, mühafizəsi və bərpasında əvəzsizdir.
Ulu öndər Heydər Əliyev ənənələrinin layiqli davamçısı cənab İlham Əliyev də xalqın milli sərvətinə, onun mədəniyyətinə daim diqqət və qayğı ilə yanaşır. Ölkə Prezidentinin 2006-cı il avqustun 18-də imzaladığı "Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində tarixi-memarlıq abidələrinin bərpası və qorunması haqqında" sərəncam bunun əyani təzahürüdür. Həmin sərəncam tarixi-memarlıq abidələrinin təmiri, xarici görünüşünün bərpası, abadlaşdırılması istiqamətində Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi, MEA, Memarlıq və İnşaat Universiteti, Memarlar İttifaqı qarşısında mühüm vəzifələr qoydu və tezliklə həmin sahədə mütəşəkkil işlərə başlandı.
Tarixi-memarlıq abidələrinin taleyi üçün belə narahatlıq əbəs deyil. Çünki Azərbaycanın bu abidələri təkcə bizim deyil, bütün Yaxın və Orta Şərqin inciləridir. Xüsusilə, qədim tarixə və mədəniyyətə malik Bakı şəhərinin abidələrini cəsarətlə açıq səma altında muzey eksponatları adlandırmaq olar. Qız qalası, Şirvanşahlar sarayı, Karvansaray, Qala divarları, çoxlu hamam, bazar, paytaxtımızın ayrı-ayrı guşələrində müxtəlif vaxtlarda tikilmiş binaların inşasında istifadə olunan üslublar, işlədilən üsullar, vurulan naxışlar xalqın zövqünü, mənəvi dünyasını, istək və arzularını özündə əks etdirib.
Lakin çox təəssüf ki, bizə miras qalmış bu incilərə zaman-zaman laqeydlik göstərilib. Heç bir qayda və qadağaya məhəl qoyulmadan onları özbaşına sökənlər, "yenidən quranlar" da tapılıb. Yerlərində yaşayış evləri, restoran, qaraj, inzibati binalar və s. tikilib. Bütün bunlar az imiş kimi bir sıra səriştəsiz şirkətlər tərəfindən aparılan təmir-bərpa işləri nəticəsində tarixi-memarlıq abidələrinin bəzi hissələri icazəsiz sökülüb və sonradan onları əvvəlki görkəminə qaytarmaq qeyri-mümkün olub. Bəzən daşlara vurulmuş naxışlar, həkk olunmuş adlar, tarixi yazılar pozulub, yonulub. Belə dəyişiklik isə tarixi abidənin az qala məhvinə bərabərdir. Bu, həm də xalqa və onun tarixinə xəyanətdir.
Heç uzağa getməyək: İçərişəhərdə bir sıra aidiyyəti orqanların günahı, laqeydliyi və səriştəsizliyi ucbatından bir vaxtlar aparılan "müasirləşdirmə"ni xatırlayaq. İş o yerə çatmışdı ki, ərazi "avropalaşdırılırdı". Prezident İlham Əliyev "İçərişəhər Dövlət tarixi-memarlıq qoruğunun yaradılması barədə" 2005-ci ilin fevralında imzaladığı sərəncamı ilə xalqın sərvətinin toxunulmaz olduğunu bir daha göstərdi və bu sahədə hər cür özbaşınalığa son qoydu.
Unutmayaq ki, bütün tarixi-memarlıq abidələrimiz qiymətli üzükdürsə, İçərişəhər onun qaşıdır.
Hər bir vətəndaş tarix, memarlıq və mədəniyyət abidələrimizi, o cümlədən İçərişəhəri qorumağa borcludur. Bu borc hətta Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında təsbit edilib. Həmin müqəddəs borcu hərə özünün bacardığı kimi yerinə yetirməlidir: kimi vəzifə və səlahiyyəti daxilində, kimi maddi imkanları hesabına, kimi də bu sahədə təbliğat aparmaq, onun xeyirxah mahiyyətini başqalarına başa salmaqla. Dövlətimizin başçısının milli-mənəvi və maddi dəyərlərimizə münasibəti bu işdə hamıya örnək və nümunə olmalıdır.
Ölkə başçısı İlham Əliyev mədəniyyət və memarlıq abidələrinin qorunması istiqamətində yalnız sərəncamlar və göstərişlər verməklə kifayətlənmir, həm də bu işin icrasını nəzarətdə saxlayır. Elə ötən yayın isti günlərinin birində Prezident Dövlət İncəsənət Muzeyində oldu. Mədəniyyət ocağında gedən əsaslı təmir-tikinti və yenidənqurma işləri ilə tanış olan dövlət başçısı vurğuladı ki, 120 il əvvəl tikilmiş binada müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı idarələr və təşkilatlar yerləşib. 1936-cı ildə Azərbaycan Dövlət Muzeyinin incəsənət şöbəsi əsasında yaradılmış həmin muzeydə çoxlu qiymətli sənət əsərlərinin yerləşdirilməsi, ekspozisiyaların ildən-ilə zənginləşdirilməsi bu sənət məbədinə marağı xeyli artırıb. Lakin zaman keçdikcə təbii aşınmalar nadir sənət nümunələrini saxlayan bu bənzərsiz binanın əsaslı təmirini zərurətə çevirib.
Kiçik arayış: keçən əsrlərdə "Deburun malikanəsi" adlanan, əvvəllər ünvanı Sadovı küçəsi, 9 kimi yazılan bu nadir bina 1888-1895-ci illərdə ucaldılıb. Mühəndis fon der Nonnenin layihəsi əsasında inşa olunan bina layihə və memarlıq baxımından əvəzsizdir. Onun hər iki tərəfdən iri zallarla tamamlanan otaqlarının pəncərələrinin baş fasada istiqamətlənməsi, bütün pilləkənlərinə gün işığının düşməsi əsl mühəndis və memar düşüncəsinin məhsuludur. Bu və digər səbəblərdən sözügedən qurğu bitkin, bütöv bir "orqanizm" təsiri bağışlayır.
Bina şəhərsalma baxımından da çox uğurludur. Paytaxtda neçə-neçə belə uzunömürlü, qeyri-adi binaların müəllifi olan Nonne onu ərazinin relyefinə uyğunlaşdırmış və sanki gələcəkdə ətrafda tikiləcək yeni evləri, malikanələri, önündən magistral keçəcəyini əvvəlcədən görmüşdü. Küçədə üzü binaya dayananda ayrı-ayrı xətlər, işarələr sənə mərtəbələrin, otaqların, lojaların sayı, böyüklüyü-kiçikliyi haqqında sanki söhbət açır. Bütün bunlarla yanaşı, memarlıq üsullarından mahir istifadə binanın fasadında da bitkin bir kompozisiya yaradıb.
İndi hazırlanmış layihəyə əsasən, binanın bütün texniki qurğuları əsaslı surətdə yenidən qurulub. İnşaatçılar ilk növbədə özülləri, daxili və xarici divarları metal konstruksiyalar və beton məmulatlarla bərkidiblər. Binanın fasadı isə 1987 kvadratmetr sahəsi olan əvvəlki görünüşünü saxlamaqla üzlük daşlarla üzlənib. Layihəçilər bərpa zamanı fasadın tərtibatına xüsusi diqqət yetiriblər. Mərtəbələrin köhnə döşəməsi monolit dəmir-beton piltələrlə əvəz olunub. Otaqların arakəsmələri əvvəlki formada saxlanılmaqla yenidən qurulub.
Yenidənqurma, təmir və bərpa tədbirləri ilə əhatə olunmuş Heydər Əliyev adına saray, "Muğam" Teatrı, Gənc Tamaşaçılar Teatrı, Dövlət Tarix Muzeyi və başqalarında da işlər davam edir, yaxud başa çatmaq üzrədir.
Tarix-memarlıq abidələrinə bir zamanlar göstərdiyimiz laqeydlikdən indi əsər-əlamət qalmayıb. Amma etiraf edək ki, abidələri qoruya bilməməyimizin bir səbəbi də maddi cəhətdən imkansızlıq idi. İndi imkanımız var və bu imkan ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən əsası qoyulan və başlanan, Prezident İlham Əliyev tərəfindən davam və inkişaf etdirilən köklü islahatların, ölkəmizin sosial-iqtisadi yüksəlişinin bəhrəsidir.

Azərbaycan.- 2007.-21 oktyabr.- S.4.