Həsənov E.
Milli
oyanış və mədəni tərəqqi fədaisi
Həsən bəy
Zərdabi - 170
Cəmiyyətin
tərəqqisi üçün çalışmış
və xeyirli irs qoyub getmiş dahi
şəxsiyyətlərdən biri də böyük Azərbaycan
maarifçi-demokratı və təbiətşünası
Həsən bəy Zərdabi olmuşdur. Elm və
mədəniyyətimizin bir sıra yönlərində
əsaslar yaratmış bu insan 1837-ci il noyabrın 12-də
keçmiş Göyçay qəzasının Zərdab
kəndində (indiki Zərdab şəhəri) dünyaya
göz açmışdır.
Azərbaycanın ilk universitet təhsilli alim və
müəllimi, milli teatrımızın və
mətbuatımızın banisi, Şərqdə
xeyriyyəçilik hərəkatının yaradıcısı,
təbiətşünas və içtimai-siyasi xadim
Həsən bəy Zərdabi “milli ziyalıların atası”
kimi dövrünün ən işıqlı siması olmuşdur.
Onun adı dünən və bu gün olduğu kimi, sabah da
yaddaşlarda əbədi qalacaqdır.
Bu il Həsən bəy Zərdabinin anadan olmasının 170,
vəfatının 100 illiyi tamam olur. Bu münasibətlə
ilin əvvəlindən müxtəlif tədbirlər
keçirilir. Çox təəssüf ki, bəzi
alimlərimiz bu dahi şəxsiyyətin yubileyinin
dövlət səviyyəsində qeyd olunmasına
təşəbbüs göstərməkdənsə, onun
doğum tarixi üstündə mənasız mübahisə
aparırlar. Həsən bəy Zərdabi kimi bir millət
fədaisinin doğum tarixinin əsassız olaraq
mübahisə obyektinə çevrilməsi onun ruhunun narahat
edilməsi və yubiley tədbirlərinin pozulması
deməkdir. Tədqiqatçılar Həsən bəy
Zərdabinin həyat və yaradıcılığı
ilə bağlı yazılarında onun doğum tarixini
bəzən yanlış olaraq 1842-ci il, bir sox halda isə
düzgün olaraq 1837-ci il göstərmişlər. Zaman
keçdikcə bu fərqli tarixlər
təkrarlana-təkrarlana geniş yayılmış və buna
əhəmiyyət verən olmamışdır.
Həsən bəy Zərdabinin çoxsahəli və
çoxşaxəli fəaliyyəti ziyalıların
diqqətini hələ öz sağlığında cəlb
etdiyindən keçən əsrin əvvəllərindən
onun müxtəlif sahələrə aid
yaradıcılığı tədqiq edilmiş, haqqında
çoxlu məqalə və kitablar yazılmışdır.
Akademik Heydər Hüseynov “Zərdabinin ictimai
görüşləri haqqında” tədqiqatında və
məqalələrində təsadüfi deyildir ki,
Həsən bəy Zərdabinin doğum tarixini 12 noyabr 1837-ci
il göstərmişdir. Cəlal Məmmədovun 1949-cu
ildə çap olunan “Həsən bəy Zərdabi” adlı
kitabında “Müqəddəs and” başlıqlı
fəsilə diqqət yetirmək də kifayət edir ki,
Həsən bəyin məhz 1837-ci ildə dünyaya göz
açdığına inanasan:
“Şair nə isə demək istəyirdi. O ağzını
yenicə açmışdı ki, nökər
yüyürərək eyvana gəldi:
— Ağa, gözünüz aydın olsun, Allah sizə bir
oğul bağışlayıb!
Səlim bəy yerindən sıçrayıb ayağa
qalxdı. Gözləri sevincdən yanırdı.
Kisəsindən pul çıxarıb dərhal
nökərə muştuluq verdi. Sonra bayaqdan bəri
etdikləri mübahisəni xatırlayıb ərk ilə
dedi:
— Oğlumu bura gətir. Qoy şair Zərdabda necə
oğullar doğulduğunu görsün!
Bir az sonra ciyərinə yenicə hava dolmuş və
pörtmüş uşağı yuxarı
çıxartdılar. Səlim bəy ona lap yaxından
baxıb işarə etdi. Uşağı apardılar.
Xoşbəxt ata üzünü qonağa tutub əmr etdi:
— Şair, adını qoy!
— Adı ilə yaşasın, inşallah! Gərşivəz.
Səlim bəy bir az fikirləşdi. Eyvana
yığılmış kəndlilərə baxdı.
Onların donuq baxışlarında heç bir şey oxuya
bilmədi.
— Yox, eloğluna belə ad yaraşmaz. Mən onun adını
Həsən qoyuram.
Eyvandakılar hərəkətə gəldilər.
Təqdiredici pıçıltı eşidildi. Ancaq
qonağın dodaqları büzülmüş,
qaşları çatılmışdı:
— Tərəkəmə adıdır.
— Qoy olsun, Gərşivəzdən yaxşıdır.
Yadımızdan çıxmasın: 1252-ci il hicri (1837), oğlum
Həsənin dünyaya gəldiyi gün”.
Filosof Zaman Məmmədovun 1957-ci ildə nəşr etdirdiyi
“Həsən bəy Zərdabi” adlı tədqiqat
əsərinin “Həsən bəy Zərdabinin həyat və
yaradıcılığı” bölməsinin ilk
cümləsində oxuyuruq: “Həsən bəy Məlikov
Zərdabi 1837-ci il noyabrın 12-də keçmiş
Göyçay qəzasının Zərdab kəndində
anadan olmuşdur”.
Tədqiqatçıların Həsən bəy Zərdabinin
həyatı və yaradıcılığı ilə
bağlı yazılarına diqqət yetirdikdə
görürük ki, atası Səlim bəy artıq yetkin bir
gənc olan Həsəni 1852-ci ildə Şamaxıda yenicə
açılmış yeni üsulla rus dilində tədris
aparan məktəbə gətirir. Nəzərə alsaq ki,
Həsən bəyin doğum tarixi 1842-ci ildən hesab olunarsa,
deməli, 1852-ci ildə onun 10 yaşı olar. 10
yaşında isə o, yetkin bir gənc hesab olunmazdı.
Həsən bəyin 1852-ci ildə artıq 15 yaşlı
yetkin bir gənc olaraq Şamaxı şəhər rus
məktəbində təhsil alması faktı isə onun
doğum tarixinin 1837-ci il olmasını təsdiqləyir. Digər
tərəfdən, bir çox tədqiqatçıların
əsərlərində göstərilir ki, Həsən
bəy 1852-ci ildə Şamaxı şəhərində rus
dili verən məktəbə daxil olarkən o, 15
yaşının içində idi.
Cəlal Məmmədov yuxarıda adı gedən kitabında
yazır: “1852-ci ildə 15 yaşlı Həsən mollaxanada
təhsilini davam etdirməkdən qəti surətdə boyun
qaçırtdı. Səlim bəy də elə bunu
gözləyirdi. Şamaxıda rus dilində şəhər
məktəbi açılmışdı. Səlim bəy
oğlunu bu məktəbə göndərdi”.
1837-ci il təvəllüdünə əsasən,
Həsən bəy vəfalı həyat yoldaşı
Hənifə xanım Abayeva ilə ailə həyatı
qurarkən onlar arasında 18 ildən artıq yaş fərqi
var idi.
Hənifə xanım Məlikova (Abayeva) “Həsən bəy
Məlikov Zərdabinin tərcümeyi-halı”
xatirəsində də Həsən bəyin 1837-ci ildə
doğulduğunu, Şamaxı məktəbinə
gedəndə 15 yaşı olduğunu göstərmişdir.
Əgər Həsən bəyin təvəllüdü,
həqiqətən, 1842-ci il olsaydı, şübhəsiz ki,
Hənifə xanım həyat yoldaşının
özündən 18 yaş yox, əksinə 14 yaş
böyük olduğunu göstərərdi. Deməli, buradan
da Həsən bəyin 1837-ci ildə doğulduğu bəlli
olur.
Bir sıra mənbələrdə Həsən bəyin 70
yaşında vəfat etdiyi bildirilir. Mirəli Axundov
1990-cı ildə nəşr etdirdiyi “Zamanı qabaqlayanlar”
adlı kitabında “Zərdabi və bioloji fikrin
inkişafı” məqaləsində yazır: “Həyatın
bütün mənasını xalqa xidmət etməkdə
görən Həsən bəy Zərdabi 1907-ci il noyabrın
28-də 70 yaşında vəfat edir”.
X.Həsənov “Həsən bəy Zərdabi Azərbaycanda
torpaqşünaslıq və aqrokimya elmlərinin banisidir”
adlı kitabında da (“Elm” nəşriyyatı, Bakı — 1972)
Həsən bəy Məlikov Zərdabinin 1837-ci ildə anadan
olmasını, 1852–58-ci illərdə Şamaxıda yeni
açılmış rus məktəbində, 1858–61-ci
illərdə I Tiflis gimnaziyasında, 1861–65-ci illərdə
Moskva Universitetində oxumasını göstərir.
Bu gün Həsən bəy Zərdabinin anadan olmasının
170 illik yubileyi münasibətilə alimlərimiz,
ziyalılarımız yeni əsərlər yazırlar, onun
yubileyinin dövlət səviyyəsində
keçirilməsi ilə bağlı mətbuat orqanlarında
məqalələr dərc olunur. Qalib Əhmədovun
“Azərbaycan” qəzetinin 17 iyul 2007-ci il tarixli sayında
dərc olunan “Zərdabi öz adını daşıyan
ünvanda necə yad olunur?” sərlövhəli yazı bu
baxımdan çox aktual səslənir. Mən özüm
“Həsən bəy Zərdabi Azərbaycanda yerquruluşu
elminin və torpaq islahatının banisidir” adlı
elmi-tədqiqat əsərimi onun anadan olmasının 170
illiyinə həsr etmişəm.
Belə bir məqamda, bu nadir şəxsiyyətin doğum
tarixi ilə bağlı lüzumsuz fikirlər irəli
sürərək onun 1842-ci ildə anadan olmasını “sübuta
yetirməyə” çalışanlar da vardır. AMEA-nın
Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun böyük elmi
işçisi, tarix elmləri namizədi Esmira Cavadova
Həsən bəy Zərdabinin 170 illik yubileyi
ərəfəsində “Azərbaycan” qəzetinin 10 iyul 2007-ci
il tarixli sayında “Bir daha H.Zərdabinin doğum ili
haqqında” başlıqlı yazısında
tədqiqatçıların bir hissəsinin Həsən
bəyin 1837-ci ildə, bir qrupunun isə 1842-ci ildə anadan
olduğunu göstərdiklərini qeyd edir və bu fakta
görə zərdabişünasları iki yerə
ayırır. Müəllif bir neçə zərdabişünasın,
o cümlədən professor İzzət Rüstəmovun,
Vəli Məmmədovun əsərlərində Zərdabinin
1842-ci ildə anadan olduğunu yazdıqlarını
göstərir.
Esmira xanım nəzərə almalıdır ki, Həsən
bəy Zərdabinin fundamental tədqiqatçılarından
professor İ.Rüstəmov, V.Məmmədov və
başqaları bu gün yeni tədqiqatlara, sübut və
dəlillərə əsaslanaraq onun doğum tarixinin 1837-ci il
olduğunu təsdiq edirlər. Vəli Məmmədovun “Azərbaycan”
qəzetinin 18 iyul 2007-ci il tarixli sayında dərc olunmuş
“Zərdabinin təvəllüd tarixi haqqında”
yazısına diqqət yetirmək kifayətdir. Esmira Cavadova
Azərbaycan MEA-nın Füzuli adına Əlyazmalar
İnstitutunun H.Zərdabi fondunda saxlanılan “Attestat” adlı
əlyazma sənədlə Zərdabinin 1842-ci ildə anadan
olması haqqındakı fikirlərin daha əsaslı
olduğunu təsdiq etməyə çalışır.
Zərdabişünaslara, alimlərimizə yaxşı
məlumdur ki, Zərdabinin ictimai-siyasi fəaliyyətindən
razı qalmayan Bakı qubernatoru onu mütəmadi
izləyərək “siyasi cəhətdən
təhlükəli və etibarsız” hesab etmişdir.
Nəticədə, 1877-ci ilin sentyabr ayında “Əkinçi”
qəzeti hökumət dairələri tərəfindən
bağlanır. 1878-ci ildə isə Həsən bəy
gimnaziyadan müəllimlikdən azad edilir. Daha sonra hökumət
üçün “təhlükəli” hesab edilən
Zərdabinin Bakıda qalması lazım bilinmir. Yekaterinodar
(Krasnodar) şəhər gimnaziyasına müəllim
göndərilmək adı ilə o, Bakı realnı
gimnaziyasından uzaqlaşdırılır. Həmin “Attestat”
adlandırılan sənəd də o vaxt yazılaraq (əlyazması
şəklində) işsiz qalan Həsən bəyə
verilir ki, bu da onun həqiqi doğum tarixini
təsdiqləyə bilməz.
Həsən bəy Zərdabinin böyük qızı
Pəri xanım Topçubaşovanın (1873–1947) həyat
yoldaşı, Azərbaycanın ilk parlamentinin sədri
Əlimərdan bəy Topçubaşov (1865—1934)
“Azərbaycanın mayakı” başlıqlı
xatirəsində yazırdı ki, Həsən bəy
Zərdabi 1865-ci ildə Moskva Universitetini bitirəndə 28
yaşında idi. Deməli, 1837-ci il
təvəllüdünə istinadən Həsən bəy
Hənifə xanımla 1872-ci ildə ailə həyatı
qurarkən onun 35 yaşı olub. 1873-cü ildə onların
ilk övladı Pəri dünyaya gəlib. Bu faktların
özü təsdiq edir ki, 1907-ci ildə 70 yaşında
dünyasını dəyişən, əbədiyyətə
qovuşan Həsən bəy Zərdabinin doğum tarixi
məhz 1837-ci ildir.
Həsən bəy Zərdabinin heykəllərinə —
məzarüstü büstə, keçmiş Zərdab
kəndində (indiki Zərdab şəhəri) yurd yerininin
əhatəsində yerləşən ev muzeyinin
qarşısındakı büstə, Kür
çayının üstə, Şirvanla Qarabağın
sərhəddində qoyulmuş qranit abidəyə, Zərdab
rayon mədəniyyət evinin qarşısında ucalan monumental
heykələ baxan hər bir kəs görür ki, həmin
abidələrə bu millət fədaisinin doğum və
ölüm tarixi “12.XI.1837 — 28.XI.1907" kimi həkk
olunmuşdur.
Bəlkə də, Həsən bəy Zərdabinin yubileyinin
dövlət səviyyəsində keçirilməsinə
belə şübhəli baxışlar mane olur?”. Belə olan
halda Həsən bəyin doğum tarixi ilə bağlı
yanlış fikir yürütməyə dəyərmi? Bu
böyük şəxsiyyətin anadan olmasının 170
illiyinin dövlət səviyyəsində qeyd olunması
həqiqətin təsdiqi, böyük
maarifçi-demokratın və təbiətşünasın
ölməz xatirəsinə ümumxalq ehtiramının
layiqli təsdiqi olardı.
Xalq qəzeti.- 2007.- 27 oktyabr.- S.7.