Qaliboğlu E.

Təbiət özü ən böyük rəssamdır

Adil Şıxəliyev: "Təbii boyalar yüz illərlə yaşayır"

Adil Şıxəliyev qobelen üzrə peşəkar rəssamdır. Qubada anadan olub. Əzimzadə adına Rəssamlıq Texnikumunu bitirib, gənc yaşında SSRİ Rəssamlar İttifaqının üzvü seçilib. Onunla qobelen sənətinin özünəməxsusluğu, yaradıcılığı barədə söhbət etdik.

- Sovet dövründə rəssam kimi tanınmaqla indi tanınmaq arasında hansı fərqlər var?

- Sovet vaxtında tanınmaq çox çətin idi. Əsərinə o dövrün ağsaqqal rəssamları baxıb qiymət verirdilər, sərgilərə düşmək üçün böyük müsabiqələr olurdu. O vaxtı SSRİ Rəssamlar İttifaqı üzvlərinin sayı 200-ə də çatmırdı. Yəni hər adam "rəssamam" deyə meydana çıxa bilməzdi.

- Yaradıcılığınızdan daha çox qobelenlə məşğul olmusunuz.

- Elədir, bütün mehrimi qobelenə saldım. Xalqımızın tətbiqi sənətdə qazandığı uğurlar tarix boyu dünyada məşhurdur. Xalça, palaz, şəddə və s.-in hamısı ayrı-ayrı texnologiyalarla toxunur. Rəhmətlik Lətif Kərimov bunların qaydası ilə bağlı araşdırma kitablar yazıb. Qobelendə isə bunların hamısı birləşir. Burada rəssamdan böyük məharət tələb olunur ki, istədiyi kompozisiyanı bu və ya digər texnologiya ilə yarada bilsin.

- Oxucu üçün aydın olması üçün izah edəydiniz, qobelen necə yaranır?

- Qobelendə rəssam əvvəlcə fikrini eskiz formasında yaradır. Şübhəsiz ki, burada da əsas məsələ rəssamın ideyaya malik olmasıdır. Şəxsən mənim üçün istifadə edəcəyim rənglər qeyri-adidir. Sapları özüm boyayıram. Bu məqsədlə təbii boyalardan istifadə edirəm. Boyaları təbiətdən, yəni otlardan, ağaclardan alıram. Rəssam sözünü toxuduğu anda deyir. Adətən mən öz qobelenlərimi toxuculara vermirəm. Bu sahədə məlum olan bütün texnologiyalardan sərbəst istifadə edirəm. Öz qobelenimi yüzlərlə qobelenin içindən tanıyıram.

- Bu, onu göstərir ki, əllə təbii olaraq yaradılan hər hansı bir tətbiqi sənət nümunəsi konveyerlikdən qat-qat artıqdır.

- Əlbəttə, təbiiliyin yerini heç nə vermir. Bəlkə də mən fikrimi tam çatdıra bilmirəm, amma əsər üzərində işləyəndə tamam başqa oluram. Bu və ya digər sənət növləri bir xalq olaraq zəngin imkanlara malik olduğumuzu sübut edir.

- Qobelenin bir yaradıcılıq janrı olaraq kökü haradan gəlir?

- "Qobelen" sözünün mənşəyi maraqlıdır. "Qobel" fransız familiyasıdır. Vaxtilə tarixdə şpalerlər olub. Şpaler tarix boyunca rəsm əsəri kimi toxunub. Yeni dövrdə Fransanın üzləşdiyi çoxsaylı müharibələrin gedişində bu janr hətta az qala yox olmuşdu. Qobel qardaşları bu janrı yenidən diriltdilər. Onlar öz kombinatlarını yaratdılar, qobelenin kütləvi istehsalına başladılar. O vaxtdan da bu sənət növü qobelen adlanmağa başladı.

Bu sənətin Azərbaycana gəlişinin tarixi 30-40 ildən o yana getmir. O dövrdə Azərbaycanda İncəsənət İnstitutunun nəzdində qobelen sinfi yaradılmışdı. Bir neçə nəfər bu sahədə ixtisaslaşdı. Hazırda bu sahədə istedadlı mütəxəssislərimiz var. Rəssamlarımız həm Azərbaycan, həm də Avropa üslubunda qobelenlər yarada bilirlər.

- Tanınmış miniatür rəssamı Fəxrəddin Əli diplom işi olaraq çəkdiyi "Babək Xürrəmidin" əsəri çox gözəl alınıb.

- Fəxrəddin Əli, həmçinin Həsən Yusifov, Faiq İbrahimov o dövrün ilk qobelen üzrə rəssamlarıdır. Qobelenin başqa yaradıcı janrlardan fərqli cəhətlərinə gəlincə, özünəməxsusluğu ondadır ki, bir var rəngi kətanın üzərinə yaxasan, bir də var, həmin rəngi yun sap vasitəsilə yerinə qoyursan. Bu, artıq tətbiqi sənət olur, toxuma tələb edir. Adətən bizdə rəng ustalığı deyiləndə rəssamlar başqa şeyi fikirləşirlər. Müasir dövrdə tətbiqi sənət bizə çox gərəklidir. Bütün daxili foyelərdə, ümumən çox yerdə qobelendən istifadə olunur. Qobelen bu və ya digər yerdə asılanda çox gözəl təəssürat yaradır.

- Rəngləri təbiətdən aldığınızı dediniz. Hərdən bu rənglərin təbiətdə qıtlığı ilə üzəşirsinizmi?

- Təbiət bu sarıdan çox səxavətlidir. O, insana hər şey verib, indi də verir. Xüsusən Azərbaycan təbiətində çoxçeşidli, əlvan rənglər var. Bəzən saatlarla heyran-heyran durub həmin gözəlliklərə baxıram, doymuram. Bütün bunlar həm də rəssamın təbiətlə canlı ünsiyyəti, əvəzsiz müşahidə imkanlarıdır. Həm də gözəl dərk edirəm ki, təbiət özü ən böyük rəssamdır. Bu sarıdan təbiətlə bəhsə girmək olmaz.

Düzdür, bu gün sintetik boyalardan istifadə edilir. Haradasa bu, effekt verir. Amma bu, rənglərin yaşarılığına gətirib çıxarmır, bir də görürsən, itdi. Təbii boyalar isə yüz illərlə yaşayır.

- Qobelen yuyulmalıdırmı?

- Adətən qobelen yuyulmamalıdır. Amma baxır o, necə toxunulur və hansı şəraitdə saxlanılır. Şəxsən mən təbii boyalarla yaratdığım qobelenin yuyulmasından heç vaxt narahat olmaram. Çünki rəngini itirməyəcək. Bəzən qobelendə fikrimin güclü ifadəsi üçün süni rəngdən də istifadə etmişəm, amma bu, çox az olub.

- Mövzu sarıdan yəqin ki, kasadlığınız yoxdur.

- Həyati müşahidələrim tamdır. Sovet dövrünün bütün təzadlı məqamlarını gördük. Şəxsən mənim üçün hər gün mövzudur. "20 Yanvar" hadisələri ömrümdə izlərini buraxıb. Bu faciənin canlı şahidiyəm, yaralanmışam. Güllə sağ qolumdan dəydi, keçdi. Təsadüfi deyil ki, bu faciəyə bir qobelen həsr etmişəm. Qolum sağalan kimi ilk işim bu olub.

Azərbaycanın təbii varlığını, təbiətini, sərvətlərini qobelendə ifadə edirəm. Güzəran qayğılarını həll etməkdən ötrü fərdi portretlər də yaradıram.

- Nədən qobelen adətən böyük olur?

- Mövzunun özü adamı məcbur eləyir ki, böyük həcmli olsun. Balaca əsərlə böyük ideyanı vermək çətin olur. Düzdür, mini qobelenlər də var. Mini qobelenlərdə başqa materiallardan, mis məftillərdən, müxtəlif texnologiyalardan istifadə olunur. Sovet vaxtı Pribaltikada mini qobelenlər istehsal edilirdi. Hətta o dövrdə mini qobelen sərgiləri də təşkil edilirdi.

- Bu sənət vasitəsilə güzəran qayğılarınızı həll edə bilirsinizmi?

- Hazırda 60 yaşımı arxada qoymuşam, bu sənətə möhkəm bağlanmışam. Başqa sənətə meyl edə bilmərəm. Sovet vaxtı müəyyən təşkilatlar qobelen üçün sifarişlər verirdilər. İnsafla desək, dolanmaq olurdu. İndi zamanın tələbləri çox dəyişib. Əgər sifariş olsa, gecə-gündüz oturub toxuyaram, həm də bu, sənətin inkişafı demək olar. Rəssamlıq da edirəm. Fırça həmişə əlimdədir. Amma mənim başqa rəssamlardan fərqim odur ki, qobelen toxuya bilirəm.

Yaxşı dolanan rəssamlarımız da var. Bu sənətlə ardıcıl, dərindən məşğul olmaq istəyirəm. Hərdən arzu edirəm ki, emalatxanaya qapılıb qalaydım, ardıcıl işləyəydim. Rəssam da insandır, maddi qayğıları var. Əsərlərim xaricdə çox sərgilənib. Bu yaxınlarda Türkiyədə Azərbaycan xalq tətbiqi sənəti sərgisi oldu. Orada mənim əsərlərim asılmışdı. Hazırda dünya incəsənətində, Avropada qobelen aparıcıdır. Avropada hansısa adamın evində qobelen görürsənsə, belə təsəvvür yaranır ki, o adam çox imkanlıdır.

- Bu gün süni texnologiya ilə çoxlu palazlar toxunur, amma təbii palazların yerini heç nə vermir.

- Əlbəttə, köhnə, qədimi palazı texnologiya ilə toxunan xalça-palazın yanına qoyanda belə onun gözəlliyi, zərifliyi o saat hiss olunur. Qədimi palazların rəng tutumu çox zəngindir. Təəssüf ki, müəyyən dövrdə Azərbaycanın kəndlərindən o palazların çoxu ucuz qiymətə alındı, aparıldı.

- Qobelendə bu vaxtacan çəkmək istədiyiniz, amma çəkə bilmədiyiniz hansısa bir mövzunu gerçəkləşdirmək istərdinizmi?

- Qobelendə Azərbaycanın möhtəşəm obrazını yaratmaq istərdim. Düzdür, güzəran qayğıları var, amma qətiyyən ruhdan düşmək olmaz

Xalq cəbhəsi.- 2007.- 3 oktyabr.- S. 14.